پروژه عملی راهنمای گردشگری عمومی
موضوع : شهر ماکو
مجتمع آموزشی بیلگی سایار
تالیف : علی آهنگر انزابی
پاییز 97
راهنمای سفر به ماکو
مقدمه:
منطقه آزاد ماکو در شمال غربی ترین نقطه جغرافیایی ایران و در همسایگی کشورهای ترکیه، آذربایجان و ارمنستان واقع است و یکی از هفت منطقه آزاد ایران به شمار می‌رود
آنچه شهر ماکو را از دیگر شهرهای ایران متمایز ساخته، موقعیت طبیعی خاص آن است؛ هرگاه نام ماکو به زبان می‌آیند ناخودآگاه سنگ و کوه های مرتفع به ذهن انسان خطور می‌کند.
این شهر با مردمانی خونگرم در شمالی ترین نقطه کشور قرار دارد که عنوان پیشانی ایران را به خود اختصاص داده است
ماکو، لقب “شهر سنگی” یا “داش ماکو” به خود گرفته است که از سمت غرب و شرق نیز به جلگه های قلعه دره سی و چای باسار منتهی می شود. آب و هوای ماکو در تابستان گرم و معتدل و در زمستان سرد و همراه با بارش برف و باران است.
این منطقه به دلیل برخورداری از تمدن کهن، جاذبه‌های تاریخی فراوان، زیبایی‌های طبیعی به همراه پوشش گیاهی، رودها، چشمه ها، غارها، آبشارها، آب و هوای مناسب، مردم مهمان نواز، لباس‌های محلی رنگی، صنایع دستی و دست بافته‌های عشایر یکی از قطب‌های گردشگری شمالغرب کشور است که مسافران زیادی را به سوی خود جذب می‌کند.
ماکو؛ شهر سنگی ایران
ماکو یکی از شهرهای استان آذربایجان غربی در شمال غربی ایران است
این شهر در نزدیکی مرز ایران و ترکیه قرار دارد. شهر ماکو مرکز شهرستان ماکو است. شهر ماکو در دره‌ای بنا شده که رودخانه زنگمار از آن می‌گذرد و شهر را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. قسمت جنوبی شهر در دامنه کوه سبد قرار گرفته و آبادی چندانی ندارد ولی بخش شمالی آن آبادتر و بزرگتر است
این شهر به دلیل آنکه در کنار مرز و گمرک بازرگان واقع شده‌است محل عبور مسافرینی است که قصد دارند از طریق زمینی به ترکیه سفر کنند. مردم ماکو در کنار زبان ملی (پارسی) به ترکی آذربایجانی، کردی و ارمنی سخن می‌گویند
وجه تسمیه
ماکو به زبان ارمنی به معنی چراگاه است و از این رو به آن ماکو گفته‌اند چرا که چراگاه‌های بزرگ در پیرامون ماکو وجود دارد. همچنین برخی معتقدند مادها که در زمان پادشاهی ایشتوویگو در این منطقه ساکن شدند، آن را مادکوه(کوه مادها) نامیدند. این نام بعداً به صورت ماکو درآمد. یاقوت حموی عقیده دارد ماکو محل زندگی روحانیون زردشتی بوده‌است لذا در اصل ماگوش نام داشته که به مرور ایام ماکو شده‌است.
تاریخچه ماکو
در منطقه ماکو بازمانده‌های یک شهر بزرگ قدیمی که دامبات و خاورزمین نام داشت دیده می‌شود.
گله‌داران ساسانی از ساکنان این منطقه بودند و عشایر کنونی منطقه که ساکان نامیده می‌شوند این شهر ویرانه را هنوز خاورزمین می‌نامند در دوره‌های بعدی ماکو بخشی از ایالت واسپورکان ارمنستان شد گروهی محل شهر کنونی ماکو را محل قبلی دژ قابان دانسته‌اند. در جلد ششم فرهنگ معین آمده‌است. ماکو در قدیم قلعه‌ای بود به نام قابان که چون محل دزدان بود شاه عباس آن را خراب کرد. بنای شهر ماکوی امروزی را می‌توان از سال ۱۰۱۲ ه.ش. دانست. در دوره‌های بعد، اعراب و ترکان سلجوقی بر منطقه چیره شدند. کلاویخو، سفیر پادشاه اس‍پانیا، که درتاریخ اول ژوئن ۱۴۰۳ م از ماکو دیدن می کند، آن را قلعه ای می نامد که حاکمش مسیحی و نورالدین نام دارد. به گفتهٌ وی قراولان همگی از ارمنستان هستند ولی آشنا به زبانهای ترکی و فارسی. به هنگام انعقاد عهدنامه گلستان، در مورد ماکو میان روس و عثمانی رقابت بود. در پی آن به مردم و خان‌های ماکو اختیار داده شد تا به هر سو که مایلند ملحق شوند و آنان الحاق به ایران را انتخاب کردند. از این حیث خوانین ماکو به‌ویژه تیمورپاشا و اقبال‌السلطنه طرف رعایت و ملاحظه قاجاریه بودند
دین و زبان شهرستان
دین و مذهب در آبان 1375از جمعیت شهرستان 94/99درصد را مسلمانان تشكیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری 89/99 درصد و در نقاط روستایی 97/99 درصد بوده است. مذهب مردم ماكو در اكثریت شیعه و در اقلیت سنی می‌باشد. زبان و لهجه زبان مردم ماكو نیز مانند دیگر شهرستانهای این استان اکثرا ترکی و اقلیت کردی می باشد.
نگاهی به جاذبه‌های تاریخی گردشگری منطقه آزاد ماکو
جاذبه های فرهنگی- تاریخی گردشگری در کنار بازارچه‌های منطقه آزاد ماکو بعنوان دروازه ایران به اروپا و منطقه‌ای که در آینده نه چندان دور مقصد توریستی و سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی بسیار زیادی خواهد بود، همواره در برنامه گردشگران این منطقه رخ نمایی می‌کند.
جاذبه‌های تاریخی
ایوان فرهاد (بام فرهاد)
در7 کیلومتری شهرماکو در کنار جاده ماکو بازرگان در روستای سنگر قرار گرفته است. این اثر با چشم انداز بسیار زیبا یک قلعه شهر اورارتویی با قدمتی در حدود 2700 سال است. قسمت پایین آن شامل دو اتاق تو در تو با طاقچه‌ایست که در دل کوه و درون صخره‌ای بزرگ تراشیده شده که با راه پله‌ای سنگی به قلعه بالای کوه متصل می‌شود. در بخش جنوبی آن در کنار رودخانه، قربانگاه این شهر باستانی واقع شده است.
عمارت کلاه فرنگی
این عمارت تاریخی که در داخل شهر ماکو قرار گرفته متعلق به علیقلی خان بیات در اواخر دوره قاجاریه ساخته شده است. کوشک در دو طبقه با پوشش شیروانی و طرح هشت ضلعی بنا شده که تزیینات گچبری، آیینه کاری و نقاشی نیز دارد.
بافت قدیم ماکو(قلعه قبان)
یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های ماکو که هر بیننده‌ای رابه شگفتی وا میدارد. این منطقه درگذشته بافت اصلی شهر با حصارها، برج و باروهای بلند، پادگان نظامی و مراکز اقامتی و خدماتی در زیرسایه کلاهک بزرگ سنگی قرار دارد. قدمت آن به دوره‌های تیموری، صفوی و قاجاریه میرسد.
گرمابه تاریخی ماکو
این حمام نیز در بافت قدیم در عصر صفوی ساخته شده و در دوره قاجاریه نیز مورد مرمت قرار گرفته است. بخش‌های مختلف آن بیشتر از سنگ ساخته شده است. آب مورد استفاده از طریق چشمه‌ای که در مجاورت این حمام به یک حوض بزرگ سنگی منتقل می‌شده، تامین شده است.
پل پنج چشمه
5 کیلومتری شرق ماکو برروی رودخانه زنگمار در زمان صفویه ساخته شده است. استفاده از سنگهای سیاه و سفید جذابیت چشم نوازی به آن بخشیده. طول پل 43 متر و عرض آن 3.20 متر و 5.50 متر ارتفاع دارد.
قره کورپو (پل سیاه)
این بنا در انتهای تنگه ماکو به طرف بازرگان بر روی رودخانه قره سو دوره صفویه ساحته شده است و دارای 3 دهانه است، مصالح پل را سنگهای سفید و سیاه آتشفشانی تشکیل می‌دهد. وجه تسمیه آن میز استعمال زیاد سنگهای سیاه آتشفشانی در ساخت پل است.
پل قلعه جوق
مجاور روستای قلعهجوق بر روی رودخانه زنگمار بر روی رودخانه زنگمار در زمان صفویه ساخته شده و با سنگهای سیاه و سفید بنا شده که دارای دو دهانه کوچک و بزرگ است.
ساختمان بیمارستان قدیمی ارتش
بالاتر از پادگان ماکو این بیمارستان قدیمی که در بالای یک تپه در زمان قاجاریه ساخته شده و در جنگ دوم جهانی به عنوان بیمارستان ارتش استفاده می‌شده است.
سد بارون
یکی از بزرگترین سدهای آذربایجان غربی در ۱۲ کیلومتری جنوب شهرستان ماکو بر روی رودخانه زنگمار در نزدیکی روستای بارون است. دریاچه پشت این سد از مناظر زیبایی برخوردار و مناسب ماهیگیری است. قرارگیری این سد در کنار کلیسای زور زور سالانه گردشگران زیادی را جذب آن می‌کند
سد پناهکندی
سد سنگی ذخیره ای پناه کندی در روستای پناه کندی پلدشت یکی از کارهای آبی گذ شتگان در این دیار است که با شناخت کامل طبیعت منطقه احداث شده است. معماری این سد در کل استان بی نظیر است. برآوردن نیازهای سازه‌ای با استفاده از مصالح موجود در محل و دادن فرم زیبا و شکیل به دیواره اصلی سد قابل تحسین است. احداث سد که به استفاده منابع محلی به حدود 80 سال پیش باز می‌گردد، توسط یکی از خوانین محلی انجام شده است.
قلعه و مقابر صخره‌ای شدی
در روستای شدی پلدشت واقع است. این قلعه به همراه مقابر صخره ای که یکی از شاهکارهای معماری با قدمتی در حدود 2700 سال مربوط به امپراطوری اورارتو است که در ارتفاعات حاشیه رودخانه ارس قرار دارد.
حمام تاریخی صوفی
این حمام که الگوی حمام‌های سنتی ایران را دارد با استفاده از عناصر معماری سنتی و بومی در روستای صوفی شهرستان شوط قرار دارد.
دخمه سنگی فرهاد
این محل در7 کیلومتری شهر ماکو و در روستای سنگر و معروف به ایوان فرهاد قرار دارد.
دخمه فرهاد، دو اتاق تو در تو است که در دل کوه و درون صخره ای بزرگ تراشیده شده است و با راه پله ای سنگی به کوه متصل می شود و به زبان محلی به آن خانه فرهاد یا فرهاد دامو می گویند.
در ورودی آن تقریبا یک و نیم متر در دو متر و اتاق ها یکی بزرگ تقریبا 3 در 4 و دیگری کوچکتر تقریبا 2در 2 است؛ که با دری 1 در 1.5 متری به هم متصلند.
بر روی دیواره ها طاقچه هایی تراشیده شده است و برای روشنایی گویا از مشعل استفاده می شده است.
اطلاعات زیادی از تاریخچه این اثر به دست نیامده ولی مردم محلی آنرا به فرهاد اسطوره تاریخی دوره ساسانی نسبت می دهند که اثر معروف فرهاد تراش بیستون و بعضی آثار سنگ تراشیده در مناطق دیگر نیز به او منسوب است
در این زمینه گفته شد که فرهاد مدتی در منطقه ماکو و در این خانه زندگی می کرده و سپس به منطقه بیستون کرمانشاه رفته است .
این دخمه در روستایی در غرب ماکو به نام سنگر واقع شده که تا شهر ماکو چند دقیقه ای بیشتر فاصله ندارد.
پیدا کردن این اثر منحصر به فرد، بدون راهنما بسیار مشکل است .
متاسفانه هیچ تابلوی راهنمایی برای پیدا کردن آن به چشم نمی خورد و با توجه به وجود علائم راهنمایی برای رفتن به باغچه جوق عدم توجه به این اثر کم نظیر تاریخی تعجب برانگیز به نظر می رسد .
در غرب و جنوب غربی روستا، کوه کم ارتفاعی وجود دارد که این دخمه در پایین ترین نقطه در جبهه شمالی کوه واقع شده است
در فصل تابستان اطراف دهانه دخمه فرهاد به وسیله درختان پر برگ مخفی شده است و در صورت نداشتن راهنما گردشگران را با مشکل روبرو می کند
دیواره های سنگی دخمه فرهاد به نحو اعجاب انگیزی صاف و صیقلی است، به نحوی که تراشیدن چنین دیوارهای صافی در دل صخره های سخت کوه حتی در زمان حال هم مشکل به نظر می رسد
داخل دخمه کاملا تاریک است و هیچ منبع نوری وجود ندارد و لازم است منبع نوری مناسبی برای دیدن داخل به همراه داشته باشید
بنای شیر و خورشید
بنای شیر و خورشید در خیابان طالقانی و جنب کلاه فرنگی واقع شده و متعلق به یکی از افراد خانواده بیات است که تزئینات گچبری آن، زیبایی خاصی به این بنا بخشیده است
ساختمان شهربانی
ساختمان شهربانی چهار سال پیش از وقوع انقلاب مشروطیت، توسط یکی از خوانین ماکو ساخته شده است
طبقه اول آن فاقد تزیینات ولی طبقه دوم آن به خصوص تالار اصلی دارای گچ بری و آیینه کاری عالی است
در نمای خارجی نیز تزییناتی مانند مجسمه ها، اشکال گل و بوته ارزش خاصی به آن داده است
تاریخ احداث این بنا، با توجه به کتیبه موجود در تالار آئینه، محرم سال 1320 هجری قمری است
این بنای قاجاری به شماره 2213 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است
ساختمان دارایی یکی از مجموعه طرح پردیس ماکو است که قرار است پس از پایان مرمت و احیا به مرکزی اقامتی و پذیرایی تغییر کاربری داده شود.
- جاذبه های مذهبی
کلیسای زور زور
این کلیسا بین سال‌های 1314-1315م توسط ذکریا اسقف اعظم کلیسای تاتائوس مقدس باطرحی صلیبی وزیرنظر عالیجناب هوانس یرز نقاش معروف به زور زورتسی اداره می‌شد. این بنا در 20 کیلومتری ماکو و در روستای بارون واقع است. بنای کلیسای طرحی صلیبی دارد و ساختمان آن در نمای خارجی و داخلی دارای سنگ های تراش دار منظم به صورت خط کشی و فاقد ملاط است. جبهه داخلی آن دارای چهار طاق باقوس‌های بیضی شکل و چهار نورگیر کوچک درچهارضلع و گنبدی به صورت عرقچین است. این کلیسا در سال‌های اخیر با احداث سد بارون در معرض آب گرفتگی قرار گرفت که جهت جلوگیری از استغراق و حفظ آن ساختمان کلیسا به محل مرتفعی در همان ناحیه انتقال یافت.
مسجد حضرت ابوالفضل(ع)
این مسجد مشهور به گوی مسجد در زیر کلاهک سنگی بزرگ ماکو بنا شده است.
- جاذبه‌های طبیعی و تفرجگاه‌ها
رودخانه زنگمار
این رودخانه از کوه‌های مرزی ایران و ترکیه سرچشمه گرفته، از داخل شهر ماکو گذشته و در شهرستان پلدشت به رودخانه ارس می‌پیوندد. دیواره سنگی رودخانه زنگبار که گویی دست طبیعت با سنگهای آذرین دیواره ای مستحکم ساخته تا از طغیان و سرکشی آن جلوگیری نماید
رودخانه مرزی ارس
رودخانه ارس یکی از مهم ترین و پرآب ترین رودخانه‌های ایران در نوار مرزی بین ایران و جمهوری آذربایجان محسوب می‌شود. رودخانه ارس از کوه‌های آناتولی ترکیه سرچشمه گرفته و پس از طی مرکز ترکیه، نخجوان، جلفا و ارمنستان و گذر از مرز ایران به دریای خزر می‌ریزد. پوشش گیاهی و درختی، گونه جانوری، گونه پرندگان و آبزیان این مناطق در کناره ارس به همراه دریاچه پشت سد ارس در پلدشت با پارک جنگلی و تفرجگاه نازک از مراکز تفریحی و دیدنی منطقه آزاد ماکو است.
گُوزلو
این تفرجگاه در دامنه کوه آتابیی و چشم انداز خیال انگیز مناظر ماکو و نوشیدن آب چشمه گوزلو واستراحت درسایه درختان سلامتی و نشاط دردامان طبیعت را به ارمغان می‌آورد.
دره باغی
این منطقه در روستای قلعه جوق ماکو وبا گذر از کنارعمارت عزت اله خان خواهرزاده سردار ماکو با درختان انبوه و آبشار و رودخانه زنگمار هر بینده‌ای را مجذوب خود می‌کند
سودره سی
این دره در کنار روستای خیال انگیز رند با آثار تاریخی و طبیعی زیبایی وصف ناپذیری دارد.
چنگیز خان بولاغی
این منطقه که بالاتر ازروستای قره خاج ودرمسیر جاده دسترسی به سد ماکو قراردارد دربهار و تابستان با گذر ازروستای ییلاقی قره خاچ وهوای دلپذیر و بارش برف درزمستان محلی برای اسکی خانواده‌ها فراهم می‌آورد.
چشم ثریا (هزار چشمه)
این منطقه در روستای بورالان با طبیعت سرسبز و چشمه‌های جوشان که در منطقه به بهشت روی زمین اشتهار دارد، در دامنه کوه افسانه‌ای آرارات با انواع حیوانان وحیات وحش خود دل هر رهگذری را می‌رباید.
چشمه آبگرم باشکند
این چشمه در 2 کیلومتری جاده ماکو-بازرگان و در روستای باشکند واقع بوده و پذیرای خیل عظیم مردم جهت آب تنی و استفاده از طبیعت زیبای روستاست.
چشمه آبگرم شوط
این چشمه با قابلیت شفا‌بخشی و تاسیسات ایجادشده در کنار آن یکی از مقاصد گردشگری منطقه است.
آبشار قلعه جوق
آبشار قلعه جوق در پنج کیلومتری جنوب غرب ماکو در حاشیه روستای قلعه جوق در میان کوه های زیبای این منطقه جای گرفته است. ارتفاع این آبشار نزدیک به هشتاد متر است و مقدار آب آن زیاد نیست اما شکل قرارگیری آن بسیار زیبا است و فضای اطراف آن کاملا بکر و طبیعی باقی مانده است .
تالاب پیر احمد کندی
تالال پیر احمد کندی در فاصله 50کیلومتری غرب شهر ماکو در مرز ایران و ترکیه درون یک فرورفتگی مابین ارتفاعات شمال پیر احمد کندی و ارتفاعات جنوبی قیاق کندی در استان آذربایجان غربی در مختصات 39درجه و 18دقیقه و 50ثانیه عرض شمالی و 44درجه و 15دقیقه و 3ثانیه طول شرقی قرار گرفته است
تالاب های بورالان در 150کیلومتری شهر مرزی پلدشت در امتداد مرز مشترک ایران ترکیه و ارمنستان به موازات ضلع جنوبی رودخانه قره سو و در شمال روستای دیم قشلاق تا ناحیه ای موسوم به چشمه ثریا (سرچشمه قره سو )در 39درجه و43دقیقه عرض شمالی و 44درجه و 35دقیقه طول شرقی واقع شده است.
- کوهنوردی
کوه مورس
این کوه با ارتفاع 3000 متری بلندترین کوه ماکو بوده و از روستای کوسج-روستای باشکند از قسمت شمالی و با گذر از روستای مصطفی قالاسی با چشمه‌های خروشان می‌توان به بلندای آن رسید. در فصل زمستان برای صعود به قله نیازمند وسایل کوهنوردی است.
کوه دوماننی (آغبلاغ قارلی سی)
این کوه با ارتفاع 2848 متر درجنوب شرقی روستای تیکمه واقع شده با پوشش گیاهی فراوان پذیرای کوهنوردان زیادی در فصول مختلف سال است. افرادی که تمایل به طبیعت گردی دارند و می‌خواهند مناظر اطراف را از بلندترین نقطه مشاهد کنند، بهترین مکان است.
کوه چرکین
این کوه با ارتفاع 2800 متر یکی از پرشیب ترین کوه‌های ماکو است. مسیر صعود از روستای باغچه جوق لذت کوهنوردی را چند برابر می‌کند.
کوه سُکار
این کوه در شهرستان شوط با ارتفاعی در حدود 2800 متر مکان مناسبی برای کسانی که مایلند کوهپیمایی طولانی داشته باشند، مناسب است و از جبهه شمال غربی و از روستای آرپالیق واز جبهه شمالی از روستای چاوگون می‌توان به این کوه صعود کرد.
کوه قَیه (ساری قیه)
این کوه شامل کلاهک سنگی یکی از کامل‌ترین کلاهک های سنگی جهان با شیب منفی و دیوار بلند مکان بسیار خوبی برای سنگ نوردی در کنار یک بافت تاریخی است
. بافت قدیمی ماکو در سایه این کلاهک قرار دارد
صنایع دستی منطقه آزاد ماکو
صنایع دستی مجموعه ای از هنر- صنعت ها است که به طور عمده با استفاده از مواد اولیه طبیعی و بومی به کمک دست و ابزار ساخته می شود. معمولاً این کلمه به روشهای سنتی ساختن کالاها اطلاق می‌گردد. این دست ساخته ها متاثر از سابقه تاریخی، ویژگی های فرهنگی، ویژگی های جغرافیایی، مکان تولید، عادات اجتماعی، باورهای سنتی، معیارهای زیبایی شناسی بومی و ملی و نیز ذوق هنری و خلاقیت فردی سازنده اثر است. چنین چیزهایی اغلب از لحاظ فرهنگی فوق‌العاده هستند و موارد استفاده آنها بیش از یک تزئین ساده‌است. صنایع دستی منطقه آزاد ماکو، در کنار جاذبه های گردشگری آن نظر همه مسافران و گردشگران را به خود جلب می کنند و ما قصد داریم در این بخش شما را با این آثار زیبا آشنا کنیم. صنایع دستی منطقه آزاد ماکو تنوع و جلوه ی بی نظیری دارد به این علت که آمیخته ای از هنر و تجربه ی مردمان این منطقه هستند.
ماكو شمالي ترين شهرستان استان آذربايجان غربي است نزديكي آن به رود ارس و مرز آذربايجان شوروي و مرز بازرگان در تركيه موقعيت ممتازي به آن بخشيده است و از ديرباز مركز تبادلات فرهنگي بين ايران و همسايه هاي شمالي اش بوده است. شهر ماكو در مسير كوچ ايلات و عشاير استان آذربايجان غربي قرار گرفته است. عمده صنايع دستي اين ناحيه شامل قالي بافي – گيوه بافي- سفالگري- ريسندگي الياف- نمد- زيلو- جاجيم- كومه و آلاچيق مي باشد كه اكثراً توسط روستائيان و عشاير كوچنده توليد مي گردد. به طور متوسط طبق آخرين آمار در حدود 1000 خانوار با احتساب در هر خانوار 5 نفر به توليد صنايع دستي در هزينه معيشتي خود را از اين راه تأمين مي كنند
حصيربافي بي گمان يکي از قديمي‌ترين صنايع دستي و شايد کهن‌ترين آنها باشد. حصیر به معنی بافت رشته های حاصل از الیاف گیاهی معمولا برگ نی به کمک دست و ابزار ساده دستی است که طی آن محصولات مختلفی مانند زیر انداز، سفره حصیری، انواع سبد و غیره تولید می شود. ساخت حصیر با دست بسته به نوع مواد خام در دسترس با یکدیگر متفاوت است در منطقه آزاد ماکو معمولا از برگ های تازه نی برای تولید حصیر استفاده می شود. چیغ بافی نیز در زیرمجموعه حصیربافی قرار می‌گیرد با این تفاوت که در روند بافت علاوه بر الیاف گیاهی از نخ پشمی رنگ شده نیز برای ایجاد نقش و طرح‌های سنتی استفاده می‌گردد. مهارت و فن حصیر بافی در روستای عشق آباد پلدشت مورخ 5/10/91 به شماره 388 در فهرست آثار ملی میراث معنوی به ثبت رسیده است.
گلیم یکی از انواع صنایع دستی زیراندازی و پوششی و از هنرهای دستی مردمان منطقه آزاد ماکو است. گلیم پوششی بسیار ساده و ابتدایی از فرش است که در بافت آن از گره استفاده نمی شود. که به آن گلیم ساده یا دورو گفته و برای بافت آنها از روش پود گذاری استفاده می شود. این گلیم ها ضخامت کمتری در مقایسه با انواع دیگر دارند طرح و نقش دوروی گلیم یکسان است و در نهایت از دو سمت آن (پشت و رو) می توان استفاده کرد. گلیم به شکل سنتی اش، معمولاً برای پوشاندن زمین، دیوار و یا رواندازی برای حیوانات باربر استفاده می‌شود ولی امروزه به عنوان یک پوشش مدرن برای خانه‌های شهری نیز خریداری می‌شود. مهم ترین نواحی بافت گلیم روستاهای منطقه آزاد ماکو می باشد که به سبب طرح و رنگ آن از امتیازات ویژه ای برخوردار است.
گليم بافي از جمله باارزش ترين صنايع دستي استان است كه توليد آن توسط زنان ايل جلالي در ماكو رواج فراوان دارد.
تار گليم معمولاً از نخ پنبه اي تابيده يا پشم بوده ولي پود آن ممكن است از پشم مصنوعي يا طبيعي يا برخي الياف مانند يا نخ پنبه اي باشد گليم دست بافته اي دورويه و بدون پرز است دربافت آن تنها از نخ تارپوداستفاده مي شود و نخ پود با عبور از لابه لاي نخ تار با رنگ گذاري مناسب طرح مورد نظر را بوجود مي آورد.
جاجيم بافي
جاجيم زير انداز يارواندازيست دورويه كه توليد آن همانند پارچه بافي سنتي توسط دستگاه هاي افقي دو وردي و چهار وردي و توسط ماسوره صورت مي گيرد. جاجيم از لحاظ دوام سرآمد تمام زيرانداز هاست و بدليل بافت منظم و فشرده اي كه دارد كمتر فرسوده مي شود.
طرح و رنگهاي آن بصورت تركيبي از رنگهاي قرمز- مشكي- زرد- سفيد يعني رنگهاي سنتي عشاير است و از زيبايي خاص برخوردار است.
زيلو بافي
زيلو بافتي است همانند گليم كه از الياف سلولزي تهيه مي شود لذا استفاده از آن در فصل تابستان به عنوان زير انداز خنكي و لطف خاصي دارد. در روستاهاي ماكو و نيز توسط عشاير توليد زيلو متداول است.
مفرش بافي
در منازل روستايي براي نگهداري رختخواب و تشك و لوازم خواب از مفرش استفاده مي شود و در كوچ ايلات و عشاير نيز نوش وسيله مناسبي براي حمل وسايل مختلف به شمار مي آيد مفرش به شكل مكعب مستطيل است و در اندازه هاي مختلف بهم دوخته مي شود و داراي نقش و نگار بسيار جالب و دل انگيزي مي باشد.
نمد مالي
نمد به عنوان يكي از زيراندازها و تن پوشهاي سنتي ايران سابقه طولاني دارد. ماده اوليه مورد نياز براي نمد بطور معمول ضايعات پشم- كرك مالي بوده و گاهي از پشم هاي مرغوب نيز در توليد آن استفاده مي شود.
ريسندگي الياف
در گذشته توليد انواع نخ و طناب توسط دستگاههاي ريسندگي دستي و دوك و قرقره انجام ميشده است. اما امروزه با وجودكارخانه هاي نساجي اثر چنداني از اين صنعت باقي نمانده است.
ولي هنوز هم در برخي مناطق روستايي و عشايري بخصوص در مراكز توليد فرش و گليم روستايي رواج دارد. در ريسندگي دستي ابتدا الياف پشم تابيده را مرتب كرده بعد توسط دو ك مي تابانند سپس الياف تابيده شده را چند لايه كرده با هم مي بافند و ريسمان با نخ كلفت تري توليد مي كنند. طناب هاي نخي يا پشمي كلفت و بسيار محكم در برپاسازي چادرهاي عشايري و بسته بندي و حمل وسايل در حين كوچ يا كشيدن آب از چاه و بركه و ساير موارد مصرف فراوان دارد كه به توسط روستائيان و خود عشاير و اغلب توسط زنان در اطراف ماكو توليد مي شود.
كومه – آلاچيق
عشاير بدليل كوچ مرتب نياز به خانه هائي سبك و قابل حمل دارند.
محل زندگي عشاير را سياه چادر مي نامند كه به 2 نوع كومه و آلاچيق در استان آذربايجان غربي متداول است.
كومه نوع معمولي چادرهاي عشايري است كه حالتي تونل مانند دارد و تشكيل يافته از چوبهاييست كه به صورت هلالي خم شده اند ـ پايه آنها در زمين بوده و نوك آنها بوسيله طناب به هم متصل است. ديواره كومه را نمد يا چيق كه نوعي بافته ممزوج از موي بز و تركه گياهان تازه مانند بيد ـ صنوبر ـ و سنجدات تشكيل ميدهد اما آلاچيق چادر مخصوص خانها و رئيسان قبيله است اسكلت آن از چند چوب جنگلي خم شده متحدالمركز به شكل مخروط كه از داخل سوراخهاي حلقه اي چوبي بنام كلاه فرنگي در رأس آلاچيق عبور كرده اند تشكيل يافته است.
تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی
تراش دادن سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی با ابزار و وسایل مخصوص برای استفاده در زیور الات، ظروف زینتی و اشیاء تزئینی متفاوت دیگر یکی از رشته های صنایع دستی است. سنگها به صورت خام (به اصطلاح هنرمندان این رشته زنده) از معادن تهیه شده و پس از درنظرگرفتن الگو یا طرح پیش بینی شده تراش می خورد. تراش آن ها با یک دستگاه تراش برقی انجام می گیرد. پس از دادن فرم مورد نظر به سنگ آن را پولیش (براق) نموده و در زیور الاتی همچون انگشتر، گردنبند، دستبند و گشواره جای می دهند. تحقیقاتی در مورد خواص درمانی سنگها نیز صورت گرفته که خود باعث رونق این هنر می گردد.
فرش دست بافت
منطقه آزاد ماکو به عنوان بخشی کهن و تاریخی از سرزمین ایران از دیرباز دارای رشته های گوناگون و متنوع صنایع دستی بوده است. یکی از مهم ترین صنایع دستی منطقه آزاد ماکو می توان به قالی و فرش دست بافت این منطقه اشاره کرد که با توجه به قدمت آن جایگاه ویژه ای در میان فرش های دست بافت تولید شده دارد.
قالي بافي
در گذشته بصورتي سنتي توليد انواع قالي هاي محلي توسط روستائيان اين منطقه رواج داشته است مهمترين منطقه اي كه در اطراف به توليد قالي مي پردازند روستاي شوط مي باشد. فرشهاي اين ناحيه داراي طرحهاي هندسي و انتزاعي شكسته و در رج شمار پائين و درشت بافت مي باشد همينطور قالي هاي ارزان قيمت و درشت بافت بنام موصلي در اين منطقه توليد مي شود كه امروزه اثر چنداني از آن باقي نمانده است.
تذهیب و نگارگری
از رشته های صنایع دستی که جز صنایع دستی مستظرفه می باشد تذهیب و نگارگری می باشد، هنر تذهیب عبارت است از طراحی نقوش اسلیمی و خیالی بر روی اوراق کتابت و نگارگری و یا حواشی قرآن و کتاب های نفیس، نقوش با استفاده از قلم مو و رنگهای گیاهی و معدنی به صورت بسیار ظریف کار می شود. نگارگری نیز مانند تذهیب با استفاده از قلم مو و رنگهای گیاهی و معدنی و به همان ظرافت کاری می شود با این تفاوت که موضوعات آن بیشتر تصاویر و مناظر طبیعی می باشد که آن طور که هنرمند می خواهد کشیده می شود.
سفال و سرامیک
سفال در واقع نخستین محصول هنری و صنعتی مردمان اولیه و حاصل نیاز و شعور آدمی در به کار گیری عوامل طبیعت است و از آنجا که مواد اولیه آن شامل: خاک، آب و آتش در سرزمین های محل سکونت بشر یافت می شده است، سفالگری هنری همگانی بوده که نه تنها سلیقه ابداع کننده، بلکه نشانه های معینی از زندگی اجتماعی و دوره زندگی و ویژگی های مادی و معنوی تولید کننده آن را به ما نشان می دهد.
منبت چوب
منبت هنر کندن نقوش مختلف روی چوب است. در منطقه ی آذربایجان غربی هیچ کس به درستی نمی داند که هنر منبت چوب از چه زمانی شکل گرفته و برای رسیدن به حد تکامل فعلی چه مراحلی را پیموده است، اما آنچه مسلم است تاریخ منبت کاری این منطقه بالطبع جدا از تاریخ مصرف چوب نیست. معمولا منبت کاران انواع مختلف چوب هایی را که دارای سطح صاف و مناسب هستند مانند: چوب گردو، گلابی، سنجد، توت و ممرز و افرا را برای تزئینات داخلی استفاده می کنند و این به علت وفور همین چوب ها در این منطقه می باشد و مهمتر از آن استفاده از چوب گردو به دلیل کیفیت بالای آن (قابلیت اره شدن، رنده شدن و پرداخت لاک پذیری و غیره) می باشد. مهمترین محصول نهایی در منبت منطقه انواع دستی و پشتی مبل، تابلوهای تزئینی و … می باشد.
گيوه بافي
گيوه نوعي پاي افزار سنتي است كه رويه آن از جنس نخ بافته شده و زيره آن معمولاً از چرم مي باشد توليد اين پاي پوش در شهرستان ماكو از قديم متداول بوده ولي امروزه بدليل رواج كفشهاي ماشيني و لاستيكي و چرمي خود روستاييان تمايل كمتري به استفاده از گيوه نشان مي دهند و خريداران عمده اين محصول بدليل زيبايي اصالت و ظرافت آن افراد غير روستائي و شهري مي باشند. گيوه در واقع نوعي كفش تابستاني است چرا كه سبكي و راحتي آن و نوع بافت منفذدار و الياف بكار رفته در آن از عرق كردن و گرم كردن شدن پا در تابستان جلوگيري مي كند.
منابع
باغچه جوق (کاخ سردار ماکو) – از کاخهای رویایی ایران
استان آذربایجان غربی، اماکن تاریخی و مذهبی
www.beinABein.com
جاذبه های گردشگری ماکو – سیری در ایران
نگاهی به جاذبه‌های تاریخی گردشگری منطقه آزاد ماکو – ایسنا
مکان های دیدنی و تفریحی و تاریخی, جاذبه های گردشگری ماکو
صنایع دستی ماکو – تیشینه
شهرستان ماکو – صنایع دستی – رسا محله