مقدمه:
درمختصر نگاهي به نگاه هر فرد بيننده را چه به عنوان يك فردآشنا به فرش و مقوله فرش بافي و چه به عنوان يك فرد غير كارشناس و در يك نگاه عموم و اكثريت قريب به اتفاق مردم بخود جلب میکند.فرش از جمله مهمترین زیراندازهای رایج در بین جوامع شهری و روستایی ایرانی است که جایگاه آن در میان ایرانیان بیشتر جنبه زیراندازی داشته ،بعضا در قالب تابلو فرش بعنوان تزیین بکار گرفته میشود و جوامع اروپایی نه بعنوان زیرانداز صرف ، بلکه بعنوان کالایی تزیینی مورد بهره برداری قرار میدهند .فرش را همگان به عنوان قسمتي از كالبد فرهنگي و معنوي هنر اصيل ايراني شناخته و جهان، ايران و ايراني را با صنايع دستي منحصر بفردش، خصوصاٌ فرش دستباف مي شناسد.
خالق فرش،انگشتان نحيف و ظريف كودكان، جوانان، مردان و زنان سالخورده، پينه بر دستی است که حاصل تلاش بي وقفه و يك عمر تجربه خود را در قالب یک هنر اصیل و بی بدیل عرضه مینماید.
در راستاي حمايتهاي مادي و معنوي از عزيزان بافنده و كليه دست اندركاران پروسه توليد فرش دستباف، و بجهت رونق بخشي و مديريت و برنامه ريزي بهينه صنعت و هنر فرش ايراني، در اوايل سال ۸۳ مركز ملي فرش ايران (زير مجموعه وزارت بازرگاني) تاسيس گرديد تا با اتكاء به اطلاعات گرد آوري شده و مدون، ساز و كارهاي لازم را جهت حفظ و اعتلاي دوباره جايگاه اصلي فرش ايران در جهان ، تسهيل و تبیین نمايد.
نگاهي مختصر به تاريخچه فرش دستباف:
زيراندازي كه همگان آنرا به عنوان فرش دستباف مي شناسيم ، حاصل تجربه و تلاش هزاران ساله جامعه بشري جهت كسب رفاه و آسايش بيشتر است كه به صور مختلف (زيرانداز،تابلو) مورد استفاده قرار ميگيرد.
فرش يك كلمه عربي و به معناي گستردن است و اصطلاحاً فرشباف كسي است كه تعدادي قابل توجه الياف ريسته رنگرزي شده را با زدن گره بر روي انواع تارهاي ابريشمي، نخي و پلي استري و پشمي و با استفاده از نقشه و يا بدون استفاده از نقشه ( بصورت ذهني ) مي بافد.
فن و هنر (قاليبافي) را ميتوان نمونه اي پيشرفته و تكميلي از ساير زير اندازها از ابتداي خلقت بشري تا كنون ، شمرد.
شايد مشكل بتوان سابقه بافت اولين فرش و قالي دستباف را تخمين زد چرا كه الياف و تار و پود مصرفي در بافت فرش دستباف، اليافي است که درصد و سرعت پوسيدگي آن بيشتر از ساير كالاهاست و با توجه به نبود استحكام و كم دوامی در مواجه با انواع عوامل جوي ،(رطوبت، گرما ، نور و …. ) بسرعت تخریب میگردد.
انسان پس از كسب تجارب فراوان با استفاده از الياف سلولزي بوريا و حصير را كه اولين بافته هاي تار و پودي بشر مي باشد را بافت و اين تجربه ساليان سال ادامه داشت تا به دانش ريسندگي و توليد پارچه ها وسایر زير اندازهاي تار و پود دار دست يافت .
بعدها طبق تحقيقات باستان شناسي، توسط باستان شناسان مختلف (پروفسور كارلتون كن، در غار كمربندي بهشهر و تحقيقات پروفسور رومن گيرشمن، در تپه هاي سيلك و پرفسور باتو فيليپس در كرمان( در تپه هاي حصار دامغان) نخستين ابزار ريسندگي نخهاي پشمي بدست آمد.
اولين و قديميترين فرش دستباف كشف شده( فرش پازيريك) توسط بشر
اولين فرش دستباف در سال ۱۹۴۹ توسط پروفسور باستان شناس، آقاي رودنكو در ميان انبوه يخ و برف ، در تپه روستايي بنام پازيريك در سيبريه ،از ميان قبور متعلق به اقوام سكايي در سيبريه ،در ۸۰ كيلومتري مرز مغولستان و ما بين كوههاي آلتاي، بار جشمار ۴۲ و گره تركي ( ۳۶۰۰ گره در دسيمتر) كشف شد كه قدمت آنرا به ۲۵۰۰ سال پيش تخمين زده‌اند كه رسيدن به چنين تكاملي حداقل ۱۰۰۰ سال زمان نیاز دارد كه بدين ترتيب مي توان قدمت بافت اولین قالي را به ۳۵۰۰ سال و يا بيشتر تخمين زد.
نقش فرش مذكور ايراني بوده ، شباهت زيادي به نقوش برجسته پلكان شرقي كاخ آپادانا در تخت جمشيد داشته ، بافت آنرا به اقوام ايراني (عهد هخامنشيان) نسبت داده اند (اقوام بابل- آشور- ماد- پارس).
تركيب طرح فرش شامل چندين حاشيه بزرگ و كوچك بوده كه زمينه و متن فرش شامل ۲۴ عدد مربع ۴×۶ ونقش گلي در ميان هر مربع به چشم ميخوردو حاشيه هاي كوچك شامل تعدادي مربع بانقش حيواني بالدار ، در ميان هر مربع ميباشد كه در حاشيه انتهايي چهار طرف فرش عینآ تكرار شده است و نقش ديگري در حاشيه كوچك اطراف متن ، شامل تعدادي گوزن در حال حركت است كه تكرار شده ، حاشيه بزرگ فرش نيز شامل تعدادي سواره و پياده نظام بصورت يك در ميان و كنار هم در حال حركت ديده ميشود.رنگ متن اصلي فرش قرمز آجري است و فرش مذكور در حال حاضر در موزه سن پطرز بورگ روسيه در معرض ديد عموم قرار دارد
(( نحوه انتخاب و خريد يك فرش دستباف ))
فرشدستباف نه تنها يک کالاي کاربردي و مصرفي است بلکه بافتهاي است دارايجنبههاي گوناگون هنري، فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و …
(( بايدها و نبايدها در انتخاب يك فرش خوب و مناسب ))
قبل ازخريد فرش مورد نظرمان حتمآ بايد محل و نوع كاربرد آنرا ( بعنوان تزيين و يا زير انداز ) در نظر گرفته و فرش دلخواه را براساس اندازه و هماهنگي رنگ و محيطي كه قرار است در انجا استفاده شود انتخاب نموده و هنگامي که تصميم به خريد گرفتيد ، نخست بايد از سلامت بخشهاي مختلف آن اطمينان حاصلکنيد. براي اين منظور آسان‌ترين شيوه، نگريستن به پشت فرش و لمس کردنقسمتهاي مختلف آن است: با نگاه کردن به پشت فرش ميتوان از يکنواختي و نظمبافت آگاه شد
عبور مرتب تاروپود فرش از ميان هم، نداشتنسوراخ، پارگي، ساييدگي و نيز نبود قسمتهاي رفو شده از جمله مواردي هستندکه بايد به آنها دقت شود
سطح پرزهاي فرش بايد يکنواخت باشد که با کشيدن دست به روي فرش، ميتوان به اين امر پي برد
بافت فرش بايد مطابق طرح و نقشه باشد و نقشمايه‌هاي آن بايد زيبا و دلنشينباشند. اگر در برخي قسمتها نقشه‌ها از حالت طبيعي خارج شده باشند (له وکوبيده بوده و يا ازدياد طول در آنها ديده شود)، نشانه وجود عيب در فرشاست
يکنواخت نبودن لبه‌هاي فرش، يکسان نبودن اندازه اضلاع روبه رو،قرار نگرفتن کامل فرش روي سطح صاف (بالا ايستادن برخي قسمتها)، خالي بودنبخشي از فرش، از نقشه (حذف شدن يکي از نگاره‌ها به هنگام بافت)، و مواردياز اين دست، نشانه‌هاي وجود عيب در فرش هستند که از ارزش آن مي‌کاهند
رنگهاي به کار رفته در فرش بايد در همه جاي فرش به يک درجه و يکنواختباشند و بايد توجه کرد که رنگهاي گياهي و طبيعي بسيار ارزشمندتر از رنگهايشيميايي هستند.
هر گونه تفاوت حاشيه هاي بالا و پايين و حاشيه هاي طرفين از نظر اندازه و يا عدم تكرار گوشه در فرشهاي لچك ترنجدارو يا عدم
تكرار يكنواخت طرح در فرشهايي با طرح قرينه (( يك دومي و يك چهارمي و يك ششمي و… )) اختلاف رنگ گلها وشاخه ها ولچكها و متن و تمامي قسمتهايي كه در فرش داراي طرح يكسان و تكراري است و وجود رنگهاي تند و زننده در حاشيه و متن ( بنحوي كه از دور نمايان گردد ) همگي از معايب فرش بشمار ميروند.
(( مراحل ونحوه شستشوي فرش به روش ماشيني و دستي ))
يك عامل بسيار مهم در حفظ ونگهداري فرش ، تميز نگه داشتن آن است . آلودگي و ناپاكي نه تنهااز جلوه ز يبايي فرش مي كاهد بلكه خسارتهاي فراواني نيز به آنوارد مي آورد
همه قالبهاي مورداستفاده اعم از قالبهاي مفروش كننده منازل و يا قالبهاي تزييني پس از چند سال به علت مجاورت دائمي با انواع آلودگي مي بايستشسته شده و تميز گردند
با توجه بهاينكه حتي ذرات گردوغبار موجود در هوا در لابه لاي فرش فرو ميروند و در بلند مدت باعث چرك و تيره شدن سطح فرش مي گردند .بديهياست فرش هاي با زمينه روشن و پرز بلند و يا آنهايي كه بيشتر درمعرض تردد و آلودگي هستند نياز بيشتري به تميز شدن دارند. شستشوو نظارت فرش از اهميت ويژه اي برخوردار است و رعايت اصول و قواعدخاص آن سبب خواهد شد تا دستباف كيفيت اوليه خود را ازدست نداده، سلامت خود را باز يابد و حتي الامكان خصوصيات ظاهري و ساختمانيخود را حفظ نمايد
شستشوي فرش بهطور معمول ، بعد از خاتمه بافت جهت ارتقاء كيفيت صورت مي گيرد ونيز براي زدودن آلودگي هايي كه به مرور زمان بر آن مي نشيند ، كهدر اين مورد غبارگيري از مقدمات شستشو خواهد بود كه امري اجتنابناپذير است ، اما مراحل آن داراي ويژگيهاي خاص است . در ادامه بهتفصيل به شيوه هاي غبارگيري و شستشوي فرش و ساير مراحل تكميليديگر در اين راستا پرداخته مي شود
مراحل كلي شستشو:
- غبارگيري
– غبارگيريمعمولي – غبارگيري ماشيني
الفغبارگيري با ضربه زنهاي مكانيكي ب- غبارگيري با دستگاههاي مكندهج- دستگاههاي جديد غبارگيري
۲- بازرسي
۳- رفوكاري
۴ – لكهگيري
انواع شستشو:
– شستشو سنتي ۲- شستشودر كارخانه ۳- شستشو درمنزل
در شستشوي فرش دستباف مراحل وروشهاي مختلفي بايد صورت گيرد
ازجمله مقدمات شستشو غبارگيري فرش است كه به شيوه دستي و يا توسطدستگاه انجام مي شود پس از غبارگيري بازرسي فرش جهت شناخت معايبو لكه گيري آن انجام مي گيرد
سپسشستشوي فرش نيز به كمك دستگاههاي مكانيكي در كاخانه ها و يا درمنزل و با روشهاي سنتي صورت مي گيرد .براي شستشو از مواد متفاوتسنتي و صنعتي استفاده مي شود كه آگاهي از اثرات هر يك در انجام بهتر اين
كار موثر خواهد بود
در طيشستشو و يا پس از آن عملياتهاي تكميلي متفاوت روي فرش انجام ميشود مانند كلرينه كردن و يا شستشو با سود و هيدروسولفيت و كربناتها و يا ضد بيد كردن فرش كه هر يك براي تامين هدفي و آسودگي خاطرمصرف كنندگان انجام مي گيرد .شناخت تاثير اين مواد شيميايي برالياف موجود در فرش ، در بكارگيري بهتر آنها جهت شستشوي مناسب وصحيح راهگشا خواهد بود
مقدماتشستشو:
غبارگيري :
غبارهميشه به صورت تركيبات مختلفي در هوا وجود دارد و ممكن است بهصورت ذرات آهن ، كربن به شكل دوده ، آلومين .و ساير مواد به داخلپرز فرش نفوذ كند . ذرات ريز غبار به صورت لايه اي نازك روي سطحو داخل پرزهاي فرش نفوذ مي كند . اين لايه ها جذب كننده ي رطوبتنيز هستند و در بلند مدت به صورت لكه هاي چرك روي سطح فرش پديدارمي شوند و حتي باعث پوسيدگي فرش نيز مي گردند
كانونهاي اجتماع غبار و خاك دردرون فرش مكان مناسبي براي زندگي انواع حشرات مانند بيد است كهمي توانند الياف پشم را بجوند و از بين ببرند . بنابراينغبارگيري فرش هراز گاهي الزامي است
بهترين وسيله براي زدودن گرد و خاكو تميز نمودن فرش جاروهاي دستي و معمولي(جاروهاي رشتي و مشابه آنها) مي باشد .استعمال اين قبيل جاروها با وجود آن كه وقت بيشتريرا گرفته و تا حدودي خسته كننده مي باشند . معهذا جهت دوام فرشبيشتر توصيه مي شوند
به كار بردنجاروهاي برقي با دور كم هر چند روز يك بار بدون اشكال است وليهرگز نبايد از جاروهاي برقي كه برس هاي چرخنده دارند بكار برد ،چه حركات چرخشي اين برسها باعث شكسته شدن الياف پشم و كنده شدن
گره ها از جسم فرش مي شود و همچنين از گردش جاروبرقي در اطرافمحل ريشه ها اكيداً خودداري مي شود چه با اين عمل ريشه ها بهداخل دستگاه مكيده مي شود و از بين مي روند
توصيه مي شود هر چند هفته يكبار باجاروبرقي و يا جاروي معمولي پشت فرش نيز جارو شود چون اين عملگرد و خاك و ناپاكي هايي كه در پشت فرش رخنه نموده اند ، زدودهخواهد شد
در غبارگيري قالي وقاليچه ها هيچ گاه مانند پتو و ملافه روزانه آنها را تكان ندادهو از پنجره و بالكن آويزان نكنيد . چون تكان دادن روزانه آن هاسبب شل شدن تدريجي گره ها و كنده شدن آنها از جسم فرش مي شودشدت خسارت بيشتر در محيط جانبي فرش بروز مي كند) و هم چنينآويزان كردن قالي و قاليچه ها علاوه بر آن كه آن ها را در معرضنزولات آسماني قرار مي دهد موجب آن مي گردد كه رنگ اين دست بافتها نيز در اثر اشعه آفتاب به شدت تغيير نمايد
به دليل وجود ذرات خاك و گردوغباركه در لابه لاي پرز فرش نفوذ كرده اند مي بايست قبل از شستشوآنرا به خوبي غبارگيري نمود . چنانچه ذرات گردوغبار از ميان فرشخارج نگردند هنگام شستشو با آب تركيب شده و تشكيل لايه اي شبيهگل در انتهاي پرز فرش مي دهند كه پس از مدتي باعث پوسيدگي زودرسفرش مي شود . در اين حالت با كوچكترين ضربه هاي ناگهاني و حتي باتا نمودن فرش جهت حمل و نقل احتمال تركيدگي و پاره شدن فرش بسياراست
قبلاز شستشو غبارگيري به طرق مختلف صورت مي گيرد
- غبارگيري معمولي ( دستي
- دراين حالت به چند روش فرش غبارگيري مي شود
برخي فرش را به پشت روي زمين پهنكرده و با چوب به پشت آن مي زنند ، سپس فرش را كنار زده وگردوخاك و ساير موادي كه بر روي زمين ريخته شده جمع مي نمايند وروي فرش را با جارويي زبر مي روبند
– برخي نيز فرش را از پشت بر روييك شبكه ي توري فلزي كه در ارتفاع مناسبي از زمين قراردارد پهنبا چوب و يا وسيله ي ديگري به پشت آن مي زنند . در اين حالت كليهذرات گردوغبار از فرش خارج شده و چون بين فرش و زمين فضاي خالياست ذرات گردوغبار دوباره به داخل فرش نفوذ نمي كند. در برخي موارد چهار نفر هر يكگوشه اي از فرش را گرفته و به ترتيب ضربه اي موجي شكل را به فرشوارد مي سازد و به اين ترتيب فرش از چهارطرف تكان داده شده وآلودگيهاي آن خارج مي گردد
نكته :ضربات چوب نبايد بنحوي محكم باشد كه به بافت فرش لطمه بزند
برخي نيز فرش را محكم به زمينيا سطح سفتي مي كوبند تا غبار آن خارج شود . البته كوبيدن فرش برزمين از جمله اعمال نادرست و بدترين نوع غبارگيري فرش است ، زيرااحتمال هر نوع آسيبي وجود دارد كه موجبات گسيختگي تارپود و پرزفرش را فراهم مي آورد
چنانچه فرشكهنه و قديمي باشد يا داراي قسمتهاي رفو شده باشد ، هرگونهغبارگيري دستي كه همراه با ضربات شديد و ناگهاني باشد باعث واردشدن آسيب هاي جبران ناپذير به فرش مي گردد
شايد بهترين روش در مورد فرشهايجوان و نو بافت آن باشد كه فرش را از يك ارتفاع مناسب آويزاننمود و با چوب به آهستگي و از پشت به آن ضربه زد.
در مورد فرشهاي قديمي بهتر آناست كه با استفاده از بررسيهاي نرم ذرات گردوغبار از لاي پرزهايفرش بيرون آورد . سپس با جاروهاي برقي ذرات گردوغبار را از درونپرز فرش بيرون كشيد
نكته: درهنگام استفاده از جاروبرقي بهتر است نوك مكنده آن با فاصله ايمناسب از سطح فرش قرار گيرد تا ذراتي كه از فرش خارج شده و درهوا معلق نشده اند به خوبي جمع شده و دوباره به داخل فرش واردنشوند.
۲- غبارگيري ماشيني
امروزه با پيشرفتفن آوري ، ابزارها و ماشين آلات خاصي براي غبارگيري فرش طراحي وساخته مي شود
الف – ماشين هاي ضربه زن مكانيكي
نمونههاي قديمي تر اين ماشين ها داراي عرض زياد بين ۵-۴ متر و طولبسيار كم بين ۲-۵/۱ متر است .درون اين دستگاه دو محور استوانه ايقرار دارد كه به هريك تسمه هاي پلاستيك يا برزنتي بسته شده استهنگامي كه دستگاه روشن مي شود ، فرش از يك طرف به داخل آن هدايتمي شود . ابتدا توسط برسهاي مخصوص پرز فرش شانه مي شود تا ازحالت نمدي و خوابيده خارج شده و بلند گردد . سپس توسط ريلهايمخصوصي فرش به ميان محورهاي گفته شده هدايت مي شود . محورهايمذكور به علت گردش سريع به دور محور طولي ، تسمه هاي برزنتي ياپلاستيكي را به صورت مكرر به پشت و روي فرش مي كوبندبا توجه به اين كه پرزهاي فرش توسطبرس ها حالت ايستاده يافته اند ذرات گردوغبار به راحتي از درونآنها خارج مي شوند . به اين ترتيب تمام فرش از يك طرف واردغبارگيري شده و از طرف ديگرخارج مي گردد
اين عمل قبل از شستشو و در طولشستشو انجام مي شود و دور برس غلطكتي برحسب نو و كهنه بودن و ياضخامت فرش تنظيم شده و ضرب دستگاه حتي الامقدور نبايد محكم باشد در مورد فرشهاي قديمي و رفو شدهبايد دقت شود تا آسيب جدي به فرش وارد نشود ، زيرا با ضربات شديددر اين دستگاه ممكن است فرش دوباره پاره شود و نياز به ترميممجدد باشد
ب- غبارگيري با دستگاه مكنده
گرد وغبار قاليهاي كهنه بوسيله برس يا جاروي نرمي در جهت خواب فرشجارو شده و بوسيله دستگاه مكنده جمع آوري مي شود .در اين حالبايد شدت مكثي دستگاه برحسب نو و كهنه بودن و يا ضخامت فرش بنحويتنظيم شود كه ضمن خارج كردن گرد و غبار و كثافات از فرش باعثكنده شدن الياف و پرزهاي فرش نشود
نكته : هنگام تميز كردن قالبهايكهنه بايد نسبت به « خواب» قالي توجه مخصوص مبذول گردد ، چرا كهبهم خوردگي و آشفتگي در خواب قالي پيدا شود « بافت قالي» تغييرشكل مي يابد و سبب پخش شدن اشعه انعكاسي مي گردد، در چنين حالتيقلي « بدنما » شده و لكه دار جلوه گر مي شود
ج– دستگاه هاي جديد غبارگيري
در طيسالهاي اخير در ساخت دستگاههاي غبارگيري پيشرفت جديدي به وجودآمده است . دستگاههاي جديد غبارگيري از بازده بالايي برخوردارند و مي توان در زمان كوتاهتري تعداد زيادي فرش را غبارگيري نمود
اين دستگاه در واقع گردونه ي بزرگياست متشكل از يك استوانه بزرگ توري شكل ، كه در درون اتاقكبزرگتري قراردارد . گردونه متحرك از ميله هاي فلزي ساخته شده استو تا حدودي شبيه ماشين هاي لباسشويي عمل مي نمايد . اتاقك ايندستگاه داراي در بزرگي است كه پس از قراردادن تعداد مشخصي فرشبرمبناي گنجايش دستگاه ) داخل آن ، بسته مي شود . سپس گردونهداخل دستگاه به حركت درآمده و با سرعت به دور خود مي چرخدفرشها براثر حركت دوراني از پايين به بالاي گردونه و بالعكس حركتكرده و براثر آن گردو خاك آن كاملاً گرفته مي شود . گردوغبارخارج شده از فرش توسط كانال مكش هوا كه زير اتاقك قراردارد ازميان ميله هاي گردونه خارج شده و بوسيله كانال در يك جا انبار ميگردد . گاه امتداد اين كانال به درون حوضچه هاي آب است تا ازآلودگي هوا نيز كاسته شود و هر از گاهي آب حوضچه تخليه مي شود
نكته: در صورت استفاده از ماشينهاي غبارگيري جديد باز هم بايد ابتدا قالبهاي كهنه و قديمي راشناسايي نمود. زيرا براثر حركت مداوم قالبها در درون دستگاه ممكناست صدمات خاصي به فرش وارد گردد . گرچه در اين دستگاه نسبت بهدستگاههاي قديمي حفاظت فرش بيشتر است و صدمه كمتري به آن وارد ميگردد
بازرسي
پس از انجام غبارروبي ، قبلاز شستشو، فرش روي زمين گسترده مي شود و از نظر وجود لكه ، سوراخو پوسيدگي بررسي مي شود تا از ايجاد خسارت احتمالي در حين مراحلشستشو جلوگيري نمايند
گليم بافي وريشه ها را قبل از شستشو بازديد كرده و ريشه ها را كاملاً از همجدا نموده و در صورت لزوم مجدداً انتهاي ريشه ها را به صورت دستههاي جدا مي بندند
رفوكاري
پس از بررسي فرش و شناسايينقاط آسيب ديده در مرحله بعد بايد سوراخها را چنانچه قابل ترسيماست ، رفو نمود
لكه گيري : :
( لكه زدايي) در قسمتهاي بعدي بطور مجزا توضيح داده خواهد شد
شستشو::
شستشوي فرش از سالها پيش درخانواده هاي ايراني مرسوم بوده است و حتي در برخي از ماهها وروزهاي سال ديده شده كه گروهي از اهالي يك روستا و يا محل به طوردسته جمعي كار شستشوي ساليانه، فرش را در رودخانه هاي نزديك شهرو روستا طي چندين شبانه روز انجام مي دهند و اين كار در برخيمناطق حالت سنتي و حتي نمايشي يافته كه تماشاي آن براي علاقمندانفرش ايران بسيار دلپذير و زيبا است
شستشويدقيق و اصولي فرش بايد به نحوي باشد كه هدف اصلي به خوبي و بودنكمترين صدمه به فرش تحقق يابد . يعني فرش از آلودگي ها و سطوحچرك زدوده شده و كاملاً پاكيزه گردد
عليرغم بسياري از پيشرفتهاي حاصلشده در حفظ و نگهداري فرش و حتي غبارگيري فرشهاي دستي اعم ازقديمي و كهنه به جهت حساسيت امر شستشوي فرش ، تاكنون ماشين يادستگاههاي خاصي براي
برطرف كردن آلودگي هاي فرش طراحي و ساختهنشده و تقريباً تمامي كارخانه هاي قاليشويي به روشي شبيه بهروشهاي سنتي و قديمي فرش را شسته و خشك مي كنند
البته به جهت امكان كنترل و حفاظتبيشتر فرش به روش سنتي مي توان گفت در حال حاضر شستشوي دستي وسنتي فرش بهترين روش به ويژه در مورد فرشهاي قديمي و موزه اي استكه بايد نهايت دقت را در شستشوي آنها به كار گرفت تا كمترين آسيبرا متحمل گردند
هرگاه با تكان دادنگوشه اي از فرش ذرات گرد و خاك و الياف شكسته شده پشم از آنبيرون آمد
مي توان گفت كه زمان شستشوي آن فرا رسيده است
هنگامي كه الياف و پرزهاي فرش به يكديگر چسبيده شده و پرزها حالت نرمي اوليه خود را از دست داد و ياآلودگي كلي پيدا كرد بايد آن را شستشو نمود . معمولاً هر دو تاسه سال يكبار بسته به محلي كه فرش در آن پهن شده و ميزان رفت وآمد بر روي آن بايد آن را شستشو داد
قاليشويي به روش سنتي :
در روشهايكاملاً قديمي معمولاً فرش را در درون نهرهاي روان آب قرار داده وپس از آن كه فرش به خوبي خيس مي گرديد آن را به بيرون منتقل ، بامواد شوينده اي چون : چوبك و ساير شوينده هاي قديمي و به كمكپاروهاي بزرگ مي شستند . سپس فرش را دوباره به نهر آب فرو برده وكار زدودن مواد شوينده را آغاز مي كردند . به اين ترتيب حركتدائمي آب بر روي فرش و كشيدن پارو بر روي آن پس از مدت كوتاهيمواد شوينده را به خوبي برطرف و فرش پاكيزه مي گرديد . سپس فرشهارا بر روي صخره ها و سنگهاي اطراف رودخانه و در مقابل نور آفتابقرار مي دادند و به اين ترتيب پس از ۳-۲ روز
فرش كاملاً خشك ميگرديد . در برخي موارد ديده مي شود كه براي آبگيري فرش پس ازخارج كردن آن از داخل رودخانه آن را لوله يا تا كرده و آن را لگدكرده و يا با پارو مي كوبند تا آب آن به خوبي گرفته
شود و سپسجهت خشك شدن آنها را پهن مي كردند
– قاليشويي به روش جديد دركارخانه :
امروزه نيز در كارخانه هايقاليشويي روشهايي شبيه به شيوه قديمي اجرا مي گردد .به اين ترتيبكه ابتدا فرش را برروي زمين پهن كرده و همه آن را با آب خيس ميكنند
نكته: معمولاً كارگاههايقاليشويي را در بيرون از سطح شهر ايجاد مي نمايند تا حتي الامكاناز آب نهرهاي كنار شهر استفاده شود و يا بتوان با حفر چاههايعميق آب فراوان براي شستشو مهيانمود
پس از انكه تمام فرش به خوبيخيس شد مواد پاك كننده را به مقدار مناسب روي سطح قالي مي ريزندسپس با برس هاي ويژه اي شروع به شستن فرش مي كنند . به اين ترتيبقسمتهاي چرك و آلوده قالي تميز مي گردد
در برخي كارگاههاي قاليشوييدستگاههاي خاصي طراحي و ساخته اند كه داراي برسهاي بزرگ و دايرهاي شكل مي باشد و توسط نيروي برق به حركت در مي آيد و به آهستگيسطح فرش را سائيده و نقاط تيره و چرك آن را مي شويد . پس از آنكهتمام فرش را شسته شده توسط شلنگهاي آب كه داراي دوش هاي پخشكننده آب است و فشار آب قابل تنظيم مي باشد و تمام فرش را شسته ومواد شوينده را به خوبي از قالي دور مي كنند
نكته: سطح فرش بايد حتي الامكانبوسيله برس شسته شود
پس از آنكهمواد شوينده از لايه لاي پرز فرش خارج شد معمولاً فرش را به طوركامل و يكجا درون حوضچه هاي بزرگ آب فرو مي كنند تا به اصطلاحآبكشي شود
نكته: براي شستشوي فرشبايد از مواد پاك كننده و خنثي و يا مواد شوينده مخصوص فرشاستفاده شود
نكته: بعد از شستشوبا صابون فرش را آبكشي كرده و پس از آب آن را از نظر قليايي بامترو يا متل متالئين ارزيابي كنيد ، پس آب پس از آبكشي فرشبايد كاملاً صاف و خنثي باشد
درصورتي كه در كنار كارگاههاي قاليشويي نهرهاي آب روان موجود باشدو يا بتوان توسط چاههاي آب ، جريان
سريع و رونده اي از آب فراوانايجاد نمود، فرش را در داخل آن قرار داده و براي چند ساعت به حالخود رها مي سازند تا مواد شوينده به طور كامل از درون قالي پاك وخارج شود . شايد بتوان گفت اين روش از بهترين و موثرترين راههابراي آبكشي فرش و زدودن مواد شوينده باشد و لذا به همين منظوراست كه كارگاههاي مدرن و مجهز قاليشويي كه امكان استفاده ازنهرها و رودخانه هاي طبيعي براي نيل به اين منظور در دسترسدارند، مي توانند عمليات شور قالي را به بهترين شكل انجامدهند
بههنگام آبكشي فرش اغلب از پارو و برسهاي خاصي جهت زدودن بهتر موادشوينده و آلودگي ها استفاده مي نمايند
در كارگاههاي قاليشويي عموماً بهجاي لوله كردن فرش و آبگيري آن تحت فشار قرار دادن از دستگاههاي
خاصي استفاده مي گردد كه عملكرد آن شبيه دستگاههاي سانتريفوژ استاين دستگاهها محفظه اي استوانه اي هستند كه فرش را داخل آن وبه ديواره فلزي و مشبك آن مهار كرده و با روش شدن ، بسرعت و باحركت دوراني به چرخش در مي آيد . در اين حالت به خاطر نيروي گريزاز مركز ، بيشتر آب موجود در درون قالي به طرفين هدايت شده و ازدرون ديواره مشبك كه در پشت قالي قرار دارد خارج مي گردد .
دربسياري موارد اين دستگاهها مقداري حرارت توليد مي نمايند تا عملخشك كردن قالي كمي تسريع يابد
پساز آبگيري فرش آن را به همان روش قديمي يا بر روي سطح زمين پهنمي كنند تا خشك شود
نكته : فرش پساز شستشو بحالت گسترده در نور غير مستقيم خورشيد (از پشت و روآبگيري مي شود و بعد از خروج رطوبت اضافي بحالت نيمه مرطوب درمعرض هوا آويخته مي شود
همچنينفرش را بر روي دارها و داربست هاي بزرگ مي آويزند تا پس از ۳-۲روز و در مجاورت هواي آزاد و نور آفتاب خشك شوند . چنانچه فرشقبل از نيمه خشك شدن آويخته شود آب در پايين فرش جمع شده و باعثزردي و پوسيدگي قسمت انتهايي فرش خواهد شد
برخي از كارگاههاي قاليشويي اقدامبه ساخت گرم خانه هايي براي خشك كردن قالي نموده اند. در اين گرمخانه با ايجاد يك كانون حرارت مركزي توسط بخاري هاي بزرگ و ياساير حرارت دهنده ها تمام فضاي گرم خانه را به طور مساوي حرارتمي دهند . سپس كليه فرش ها را به داربست هاي .يژه اي آويزان و دركوتاهترين زمان فرشها را خشك مي نمايند
نكته : اگر فرش در كارخانه خشكمي شود حرارت نبايد از ۴۰ درجه سانتيگراد تجاوز نمايد
– قاليشويي در منزل
با قيد احتياطمي توان فرش را با رعايت كليه مراقبت هاي مربوط در منزل نيزشستشو داد . اما هيچ گاه فرش هاي ابريشمي و عتيقه و آن هايي كهرنگ هاي ثابت ندارند در منزل نبايد شسته شوند و بدون ترديد بايدآن ها را به موسساتي كه در اين قبيل امور تجربه دارند سپرد .قبلاز شستشو نيز بايد آزمايش ثبوت رنگ انجام شود ، به اين طريق كه پارچه سفيد رنگي را مرطوب نموده و بر روي فرش مالش مي دهند ،
درصورتي كه اثر رنگ بر روي پارچه ديده شود ، نشانگر اين كيفيت استكه در موقع شستشو رنگ هاي فرش در يكديگر مخلوط شده و به اصطلاحدر يكديگر مي دوند ، بنابراين توصيه مي شود كه اين گونه فرش هارا هيچ گاه در منزل شستشو ننمايند
همچنين در شرح چگونگي شستشوي خانگيفرش مي بينيم كه علاوه بر تجربه ، دقت و ظرافت عمل بيشتر اهميتدارد . طريقه شستشوي خانگي به اين گونه است كه ابتدا بايد يكپيمانه شامپوي مخصوص را با ده قسمت آب نيمه گرم مخلوط كرده و بهآن دو قاشق سركه طبيعي اضافه شود
نكته : وجود سركه باعث جلوگيري از پخش شدن رنگ ها مي شود
سپس فرش مورد نظر را در روي سطحصافي مانند تراس و يا حياط پهن نموده و آنگاه برس مخصوص را كه ازموي اسب ساخته شده در محلول شامپو فرو برده و آن را بر رويپرزهاي فرش مالش داد تا اينكه تمامي سطح فرش آشفته به محلولشامپو شودبايد توجه داشته باشيدكه برس بايد همواره در جهت بالا و پايين فرش حركت داده شود و ايننكته را نيز از نظر دور نداريد كه مالش خشن با برس باعث آن ميشود كه پرزهاي فرش آسيب ببيند
نكته : هيچ گاه فرش را در محلولپاك كننده غوطه ورنسازيد ، چه تاروپود فرش كمتر در معرض ناپاكيها قرار دارند و تنها پرز و يا گوشت فرش است كه در معرض آلودگياست
بعد از اين مرحله محلولشامپوي باقي مانده در روي سطح فرش را به وسيله برس و يا هر وسيلهمناسب ديگر جمع آوري نموده و آنگاه پرزهاي فرش را در جهت خوابآنها بگردانيد . بعد از خاتمه اين عمل فرش را با احتياط روي قسمتخشك و سطح و سختي در مقابل آفتاب بگسترانيد . در صورت امكان اگرفرش را درروي داربست هاي مخصوص پهن نماييد در اين حالت جريانهوا با پشت آن تماس داشته و در نتيجه فرش زودتر خشك شده و رطوبتيدر آن باقي نمي ماند
بايد دقت شودكه فرش را براي خشك شدن در مقابل تابش آفتاب تند و سوزنده قرارنداده ، چون باعث رنگ آن مي شود
نكته : براي يك رنگ كردن و ياكمرنگ كردن (در موارد خيلي ضروري ) بايد از نور مستقيم خورشيداستفاده شود
هيچ گاه فرش را برايخشك شده آويزان نكنيد و يا آن را بر روي چمن پهن ننماييد .
توجهنماييد كه به هيچ وجه فرش را چه به منظور خشك نمودن و چه در سايرموارد در مقابل بخاري (شومينه و يا هر نوع بخاري ) و در فاصلهنزديك با رادياتورها و يا روي سطوحي كه از زير آن لوله هاي آبگرم عبور مي كند به طور دائم قرار ندهيد ،چه حرارت شديد و مستمرباعث آن مي شود كه روغن طبيعي موجود در الياف پشم خشك شده و درنتيجه فرش درخشندگي خود ار از دست داده و الياف آن شكننده شوند ويا اينكه جرقه هاي آتش شومينه آن را بسوزانند
بعد ازآنكه پشت و روي فرش به طور كامل خشك شد و سطح آن حالت اوليه خودرا به دست آورد آن را به محل اوليه آن منتقل نماييد
نكته : توجه نماييد كه فرش راهنگامي كه رطوبت دارد تا نكرده و در محل اصلي آن پهن نكنيد ، چهالياف آن بعد از مدتي پوسيده شده و فرش متلاشي مي شود
گفتيم كه مرحله مقدماتي شستشو خاكگيري و زدودن الياف شكسته شده و كرك ها از فرش است و در موسساتفرش شويي از تكان دهنده هاي مكانيكي استفاده مي شود . در منزلبراي گردزدايي از فرش مي
توان تيرك هاي چوبي و ياني هاي كلفت رابكار برد ، در صورتي كه فرش را تكان ندهيم و بشوييم گرد و خاك موجود در جسم فرش هنگام آغشته شدن با آب به صورت گل و سيمانچسبنده اي در مي آيد و عمل
شستشو را مشكل مي كند
هيچ گاه در منزل براي شستشويقاليچه هاي كوچك و پادريهاي دست بافت از ماشين رخت شويي كهمكانيزم آن ها فقط براي شستشوي پارچه و بافت هاي ماشيني تنظيمشده است ، استفاده نكنيد چون درجه حرارت آب داخل ماشين ، ميزانارزش دستگاه و تركيبات شيميايي مواد پاك كننده اي كه در ماشينهاي رختشويي به كار مي برند براي الياف و گره هاي فرش مناسبنيستند
نكته: هيچ گاه فرش هاي دستبافت خود را براي شستشو به موسسات خشك شويي نسپاريد چون اين طريقشستشو براي فرش هاي دستباف بسيار مضر است
لازم به ذكر است كه رفوگري وتعميرات فرش بعد از مرحله شستشو مي تواند نتيجه بهتري دهد ، زيراعلاوه بر رعايت بهداشت كارگر رفوگر ، انجام اين كار از جهت مشخصشدن نوع بافت و آشكار شدن رنگهاي واقعي فرش كاملاً ضروري است
انواع شستشو:
آب شور، روشویی، نیم شور، دوا شویی، کهنه شور الف)آب شور: برای فرش های خانگی کاربرد دارد.
ابتدا فرش را خیس می کنند پودر حل شده در آب را بر روی فرش میریزند.با بیل روی فرش را ماساژ میدهند با ماشین مخصوص روی فرش عبور میکنندوسپس فرش را آب کشی می کنندویک قاشق هیدروسولفیت با ۲۰لیتر آب مخلوط کرده روی فرش میزنند ماساژداده سپس آب کشی کرده،فرش راتوی دیگی ابگیری می کنند ( + یک سطل آب برای کر دادن)سپس فرش را خشک میکنند.ب) روشویی:در روشویی آب و پودر و هیدرو استفاده می شود.ج)نیم شور:فرش را روی زمین پهن کرده بیل می کشندوپودر روی فرش میریزندو روی فرش را شلاق میزنندوفرش را ماساژ میدهند وبعد از این عمل فرش را آب می کشندسپس کلر و شامپو تگزافون (این شامپو به رنگ ابی و کف دهی بالایی دارد)به روی فرش زده واین مواد باعث شفاف شدن فرش میشود آب فرش را گرفته و در ا فتاب پهن می کنند.د) دوا شویی:فرش را روی زمین پهن میکنند فرش را خیس کرده کلر و شامپو میدهند آب اضافه فرش را گرفته و دوباره به فرش کلر و شامپو می دهند به مدت ۲۰ دقیقه شلاق زده فرش را و با بیل ماساژ میدهند کمی پودر وهیدرو روی فرش میدهند و فرش راآب کشی و آب گیری می کنند.ه)کهنه شور: فرش راپهن کرده خیس میکنند روی فرش پودر میزنندو سطح فرش را ماساژ می دهندوسپس سود سوز آور به اندازه لازم(بستگی به رنگ فرش دارد)به فرش میزنند،سود سوز اور رنگ فرش را لق میکندسپس شروع به بیل زدن میکنندپس از ماساژ در سود می خوابانند(نیم ساعت)بعد با شلاق فراوان وبیل و ماساژ سود را از فرش خارج میکنندوبرای رنگ برداری ازهیدرو سولفیت قوی تراز موارد قبل استفاده میکنند. در بعضی موارد حوضی درست کرده فرش را توی حوض شناور میکنند.وسپس آب کشی ودیگ برای کر دادن.دوشور آفتاب:فرش را می شوید به مدت زمان به معین به پشت در آفتاب پهن می کنند.(۱۰یا۲۰ روز ویا۱ ماه) کلیه رنگ های شیمیایی به واسطه آفتاب به اندازه ای که می خواهند کم رنگ کنند، و سپسش فرش را نيم شور می کنند.(هر قالی شور ویا تاجری فرمول خاص خود را دارد که ممکن است تاجران روش های دیگران را حتی قبول نداشته باشند.)سفید کردن فرش:برای مثال اگر زمینه ی فرش قرمز باشد؛محلول برای سفيد کردن این فرش تركيب ماست + هيدرو+ آب + رنگ آبی می باشد.اما اگر زمينه ی فرش آبی باشد؛ محلول برای سفید کردن این فرش ماست + هیدرو + آب + رنگ قرمز می باشد. -ترکیب رنگ قرمز،آبی و زرد، رنگ سفيد می شود.آفتاب یک رنگ بر فوق العاده قوی می باشد که در کهنه شور کردن فرش و خشک کردن فرش کاربرد دارد.البته هر فرشی در آفتاب نباید خشک شود. فرش زرد را اگر بخواهند سفید کنند آفتاب نخورد بهتر است اما فرش قرمز که بخواهند سفید کنند در آفتاب خشک شود بهتر است. نقش هیدروسولفیت در شستشو فرش:به عنوان لکه بردار واینکه فرش کمتر رنگ پس دهد.اگر در شستشو هیدروبیشتر از نیاز فرش زده شودهیدرو پشم را می سوزاندوفرش را زرد می کند
نكات كلي در مورد شستشو و نگهداري فرش
جارو به تنهايي نمي تواند تمام آلودگيهاي فرش را پاك نمايد لذا پيشنهاد مي شود بسته به تعداد ساكنين خانه و مقدار استفاده اي كه از يك فرش در طول يك دوره ميگردد كه معمولا ما بين ۱۲ تا ۱۶ ماه مي باشد آن را شستشو نمائيد.
شستشوي سطح فرش با برس نتيجه مطلوبتري دارد
شستشويي فرش در منازل با شوينده هاي رايج منجر به خشك و شكننده شدن اليافپشم مي شود ، زيرا اين مواد برطرف كننده چربي هاي قوي و داراي تركيباتشيميايي اسيدي قوي هستند و چربي الياف پشم را نيز گرفته منجر به شكستگي وبروز كچلي در فرش مي شود
اگر فرش داراي خامه هاي رنگي باشد كهثبات كافي ندارند در زمان شستشو و كشيدن برس ممكن است رنگها در هم ادغامشوند .بنابراين در كارگاههاي قاليشويي حوضچه هايي توسط مواد خاصي آكندهشده كه چنين فرشهايي را در آنها قرار مي دهند و رنگ الياف آنها به طورنسبي براي مدتي ثابت مي شود . اما به هر حال گاهي فرش رنگ مي دهد و چارهاي جز رنگبرداري نيست
چنانچه از مواد شوينده سنتي استفاده شوداحتمال وجود ناخالصي در آنها وجود دارد و بايد به دقت آبكشي شود تا ازآسيب جلوگيري شود
اگر آبكشي در رودها و نهرها انجام شود ، برخي املاح معدني مثل (كچ و آهك) ممكن است در فرش بماند و باعث آسيب قالي گردد
براي نرم كردن فرش در صورت لزوم مي توان از مواد نرم كننده استفاده كرد
۷- بعد از شستشو ، فرش بايد بوسيله داركشهاي مجرب دار كشي و كج شدكي آن از بين برود
بعد از داركشي فرش بايد از نظر كناره ها و ريشه ها گليم بافي و شيرازهبازديد شود و در صورت وجود نواقص ناشي از شستشو و ترسيم شود
۹- فرش بعد از شستشو معمولاً با تراش كمي پرداخت مي شود ، براي پرداخت تيغهبرنده و مكنده بايد بسيار تيزبوده و در صورت لزوم براي اينكار از دستگاهاستفاده مي شود تا تمام سطح فرش يكنواخت تراش داده شود
لوله كردن فرش به منظور خشك كردن آن هرگز توصيه نمي شود ، چرا كه منجر به ايجاد كيسي و برآمدگي در فرش مي شود
۱۱-فرش بايد روي زمين سخت(سيماني يا موزائيكي) شسته شود . براي خيس كردن فرش از آب با حرارت معمولي استفاده شود.
۱۲- براي شستشوي فرش بايد از شامپو فرش استاندارد استفاده شود.سطح فرش درحد امكان بايد به وسيله برس شسته شود.بعد از شستشو با شامپو فرش بايد كاملا آبكشي شود.
۱۳-فرش بايد پس از شستشو به حالت گسترده در نور غيرمستقيم خورشيد از پشت ورو آبگيري شود و پس از خروج رطوبت اضافي به حالت نيمه مرطوب در معرض هوا آويخته شود.
۱۴-چنانچه فرش قبل از نيمه خشك شدن آويخته شودآب در پايين فرش جمع مي شود و باعث زردي و پوسيدگي قسمت انتهايي فرش خواهد شد. حفاظت فرشمحافظتهاي پيشين: قبل از اينكه مشكلي پيش بيايد از دارايي خود مراقبت كنيد .
۱۵-چنانچه فرش قبل از نيمه خشك شدن آويخته شودآب در پايين فرش جمع مي شود و باعث زردي و پوسيدگي قسمت انتهايي فرش خواهد شد.
معرفي چندين نمونه از توليدات فرش دستباف استان
نگاهي گذرا بر خدمات تكميلي فرش دستباف مظنه و قيمت تعدادي از فرشهاي دستباف و ماشيني
نكاتي چند در باره نحوه استفاده ونگهداري مناسب از فرش دستباف
۱- آويزان ننمودن فرش بر روي ديوار گچي و در صورت نياز استفاده از تنظيف نخي يا پارچه اي در پشت فرش استفاده از پودر نفتالين يا تنباكو در پشت فرش و كشيدن جاروي خشك براي جلوگيري از بيد خوردگي احتمالي فرش
۲- دور نمودن فرش از معرض تابش مستقيم نور آفتاب و تعويض سمت استفاده فرش (هر شش ماه يك بار) جهت ساييدگي يكدست تمام نقاط فرش بطور يكسان
۳- خودداري از قراردادن هر شي نوك تيز بر روي فرش بنابر احتياط
۴- عدم مفروش نمودن فرش بر روي سطوح گچي و آهكي جهت حفاظت فرش در برابر پوسيدگي و تغيرات احتمالي رنگ فرش
۵- دور نمودن مايعات از فرش ( خصوصأ مواد اسيدي، مايعات شيرين، جوهرها و مواد رنگي )
۶- سركشي و بازرسي اطاقهايي كه فرش دستبافمان در آنجا مفروش شده و كمتر مورد استفاده و رفت وآمد قرار ميگيرد، جهت مشاهده و معدوم نمودن عوامل بيد خوردگي ( پروانه هاي كوچك كرم رنگ ويا كرمهاي ريز و قهواي دركنار اطراف و پشت و روي فرش ) وجارو نمودن پشت و رو واطراف فرش در صورت مشاهده احتمالي عوامل مذكور
۷- پر نمودن شكافها و سوراخهاي موجود در محلي كه فرش در آنجا گسترده شده و مورد استفاده قرار ميگيرد
۸- تا جاي ممكن سعي شود براي نظافت فرشهاي دستباف از جاروي سنتي استفاده شده و كمتر از جارو برقي استفاده شود چرا كه استفاده از جاروي برقي ، موجب توخالي شدن و كاهش پرز فرش و نتيجتأ استهلاك و فرسايش سريعتر فرش خواهد شد
۹- نگهداري و يا استفاده از فرش دور از محيطهاي مرطوب و نمناك. جارو زدن: مهمترين مرحله حفاظت براي شماست.اما با جارو كردن همه آلودگيها پاك نميشود(شستشوي فرش)
۱۰- در تمام قسمتهاي ورودي يك پادري قرار دهيد:پادري در قسمت وروديها بايد استفاده شود تا آلودگي را جذب كند.آنها از كثيفي بيش از حد ورود شن ريگ و ديگر چيزها به خانه جلوگيري مي كنندو همين پادري نيز بايد به طور منظم تميز شوند تا خودشان منبع چرك و آلودگي نشوند.
۱۱ – گاهگاهي اجسام سنگين را از روي فرش حركت دهيد:گاهگاهي اجسام سنگين قرار گرفته بر روي قاليها را جابجا كنيد تا از له شدن پرزها جلوگيري شود شما همچنين بهتر است از لايه هاي محافظتي در زير پايه ميزها استفاده كنيد عملي كه به راحتي مي تواند در عمر مفيد فرش موثر باشد.
۱۲ – از تابش مستقيم آفتاب كم كنيد:با استفاده از پرده كركره از تماس مستقيم آفتاب با قالي جلوگيري كنيد.
۱۳- جارو زدن بهترين گام براي حفاظت از فرش مي باشد :قالي را به طور منظم و دقيق جارو بزنيد مخصوصا قسمتهاي كه آمد و شد بيشتري صورت ميگيرد. بدانيد كه راه رفتن بر روي قاليهايي كه كثيف شده اند به آشغالها و لكه ها اجازه ميدهد تا به قسمتهاي پايين پرزها وارد شوندو اين امر ميتواند به بافت قالي صدمه بزند.جارو زدن مدام اين ذرات را از بين برده و آنها را قبل از اينكه مشكلي بوجود بيايد از بين مي برد
در تهيه وسيله نظافتي براي فرش دقت نمائيد:استفاده از جاروهايي با برسهاي دوار پيشنهاد مي شود كه پرزهاي قالي را بر هم مي زند و برطرف ساختن ذرات را آسانتر ميكند قاليهايي با ساختار پرپرز و متراكم مخصوصا انواع پشمي آن ممكن است در برابر برس زدن حساس باشند و پرزپرز شوند. براي چنين ساختارهايي استفاده از جاروهاي مكنده (جارو برقي)و يا دستگاههايي كه برسهاي آنها قابل تنظيم است و پرزهاي قالي را بر هم ميزند پيشنهاد ميشود .جاروهايي كه برس دارند را ميتوان قبل از استفاده مدام بر روي جايي كه پرزها و بافتهاي زياد و متراكمي دارد امتحان كنيد.
۱۵-جابجايي در هنگام جارو زدن:هنگام جارو زدن گاهگاهي مسير را عوض نماييد
۱۶- از گذاشتن اجسام داغ و يا سنگين بر روي فرش خودداري نمائيد.
(( نكاتي چند در مورد لكه ولكه گيري ها ))
اولين نكته مهم در مورد لكه ، شناخت نوع و ميزان تازگي آن است ، وقتي لكه ايجاد شده تازه باشد و بدانيم از چه ماده يا موادي تشكيل شده ، ميتوانيم سريعتر نسبت به تهيه موادمورد نياز جهت رفع لكه اقدام كنيم.
تازگي لكه باعث ميشود كه ما زودتر ،بهتر و باهزينه كمتر لكه را پاك كنيم.
براي زدودن و پاك كردن لكه ، ابتدا مواد شيميايي را مورد بررسي قرار داده ، سپس لكه را قبل از شستشوي محل آلوده ، پاك ميكنيم،
هرگاه فرشي در اثر مواد رنگدار مانند شربت ، قهوه ، چاي ، چربي ، واكس ، ادرار و فضولاتحيوانات و مانند آن آلوده و لكه دار شد ، ابتدا بايد اين مواد رااز سطح فرش زدود و سپس لكه هاي حاصل را به كمك مواد پاك كنندهمانند صابون و پودرهاي رخت شوي و حلال هاي مخصوص از بين برد
بايد توجه داشت كه هر لكه اي فقطبا رنگ برهاي مخصوص و در تحت شرايط خاصي از بين مي رود ، بهعنوان مثال براي زدودن اثرات آب ميوه ، شير ، قهوه ، چاي وشكلات از آب نيمه گرم و صابون و يا شامپو و براي لكه گيري اثرات تخممرغ و خون از امتزاج نمك و صابون و سركه سفيد استفاده مي شود
آب داغ، لكه هاي ناشي از خون و تخم مرغ را بعلت آلبومين موجود ، ثابت تر ميكند.
آب داغ و صابون لكه هايي مانند عصاره ميوه هاو چاي و قهوه را ثابت تر ميكند.
بايد بدانيم كه لكه هاي چربي بابنزين نيز به خوبي پاك مي شوند . در صورتي كه فرش به روغن آلودهشد، بايد ابتدا روغن ريخته شده را به كمك قاشق جمع آوري نمود سپس پارچه اي سفيدرنگ بر روي
محل آلوده شده گذارده و اطوي نيمهگرمي بر روي اين پارچه كشيده شود . بدين ترتيب روغن موجود در جسمفرش جذب اين پارچه خواهد شد
برايزدودن لاك ناخن از حلال استن وبرايزدودن رنگ روغن از ترباشين
براي ازبين بردن لكه قير از حلالاكاليپتوس وبراي محو كردن دوده و سايرپودرهاي رنگ دار از جاروي برقي مكنده استفاده مي كنند
در هرصورت شستشوي محل لكه دار شده با مواد پاك كننده آنزيم دارو يا صابون هاي خنثي هميشه بي ضرر خواهدبود
نكته: توجه داشته باشيد كه هيچگاه در عمليات لكه برداري از گرد بليچاستفاده نشود، چهبا اين عمل رنگ فرش نيز از بين مي رود
در كارگاه هاي شست و شوي فرشهنگامي كه موفق به لكه برداري به صورت دلخواه نشوند بايد قسمتلكه دار شده را از روي شبكه تاروپود فرش جدا كرده و به جاي آن با الياف مناسب و رنگ هاي جور دوباره گره زني و يا رفوگريكرد
طريقه زدودن لكه چربي ،اينگونه لكه را بوسيله بنزين يا نيترا كلرور كربن ميتوان پاك كرد، بدين صورت كه ابتدا با اسفنج ،محلول فوق را ماليده و سپس پاك ميكنيم، لكه چربيهاي حيواني را با آب و صابون از بين ميبريم.
لكه خون و چسب : ابتداباآب سردوصابون وبعدازبرطرف شدن لكه،باآب نيم‌گرم وصابون ميشوريم واگراين لكه‌هاروي قسمتهاي رنگي ايجاد شود بوسيله نيترا كلرور كربن و اسفنج آنرا تميز نموده با آب سرد و مالش اسفنج آنرا ميشوئيم
لكه موم :
ابتدا موم اضافي را برداشته ، سپس قسمت لكه شده را گرم كرده ، كاغذي روي آن قرار ميدهيم تا موم را جذب نمايد، سپس بوسيله بنزين يا نيترا كلرور كربن و مالش اسفنج آنرا پاك ميكنيم.
لكه قهوه ، كاكائو وچاي: در صورت تازه بودن با آب جوش و اتوي داغ از بين ميرود و اگر پس از شستشولكه باقي ماند از نيترا كلرور كربن و در صورت سفيدي قسمت ،از آب اكسيژنه ۲۰% استفاده ميكنيم. لكه شير: چربي شير را با بنزين برطرف كرده ، سپس با آب نيم گرم ميشوريم .
لكه ترشي : لكه ميوه هاي ترشي همچون آلبالو، انار ،پرتقال را سريعأ با آب و آمونياك ميشوريم.
لكه مركب فرنگي :
بامحلول داغ و غليظ جوهر ترشك و آب و صابون مالش داده ، ميشوريم .
لكه عرق بدن:
محل لك شده را در محلول ، پر برات دوسود و آب اكسيژنه ( آب اكسيژنه يك ليتر ، پربرات دو سود چهار قاشق قهوه خوري )قرار داده،آبكشي مينماييم.
لكه مركب آبي يا سياه بر روي الياف نباتي ( گياهي ) :
محلول رقيقي از ۵% پر منگنات دو پتاس و آب تهيه كرده ، قسمت لك شده را در آن خيس كرده تا رنگ آن قهوهاي گردد، سپس آنرا در محلول بي سولفيت دو سود و كمي سركه گذارده ، بعد با آب زياد ميشوريم و اگر تميز نشد اين كار را چند بار تا محو لكه ادامه ميدهيم.
لكه مركب روي الياف حيواني :
پارچه را در محلول ۵% پر بورات دو سود گذاشته، كم كم گرم ميكنيم، تا آنجا كه نجوشد و پارچه داخل ظرف تكان نخورد،سپس از داخل ظرف ،خارج ساخته، آبكشي مينمائيم.
لكه جوهر معمولي روي قالي :
مقداري ماست ترش روي محل لكه ريخته ،منتظر ميمانيم تا ماست رنگ جوهر را بخود بگيرد، سپس آنرا پاك ميكنيم و اينكار را آنقدر تكرار ميكنيم ،تا جائيكه لكه كاملأ محو گردد.
لكه دوده :
با اسفنج آغشته به محلول اسيد تارتاريك ۲۰% روي لكه را مالش داده،آنرا پاك ميكنيم،استفاده از آبقوره نيز براي لكه برداري فوق مفيد است .
لكه رنگ روغن :
ابتدا اگر چنانجه لكه رنگ روغن تازه بود به آهستگي آنرا از روي فرش جمع ميكنيم بنحوي كه داخل پرزفرش فرو نرود سپس مازاد آنرا با بنزين يا تينر پاك كرده و محل را با آب و شامپو فرش ميشوئيم (بايستي مراقب بود محل كار در مقابل شعله و يا جرقه اتش نباشد ) و چنانچه لكه رنگ روغن كهنه بود سعي ميكنيم مازاد آنرا با چاقو و يا هرچيز تيز و برنده از روي فرش پاك نمود بنحوي كه بر پرز فرش آسيب نرساند و سپس تنظيف پارچه اي را بر محل لكه قرار داده و اطوي داغ روي لكه ميگزاريم تا لكه نرم شود سپس آنرا با تينر يا بنزين پاك ميكنيم و اگر در هر حال موفق به پاك شدن رنگ نشديم آنرا به رفوگر فرش ميسپاريم تا طي عمليات رفوگري ايراد بوجود آمده را مرتفع نمايد. جوش شيرين :
مصارف متعددي دارد، از جمله اين که يک «بو بر» ارزان قيمت است،مي توانيد آن را روي فرش يا قاليچه بپاشيد و پس از پانزدهدقيقه جارو کنيد. براي بوهاي قوي تر، مدت ماندن جوش شيرينرا به يک شب برسانيد
لکه شربتروي فرش :
اگر شربت روي فرش شما ريختابتدا با قاشق شربت ها را جمع کنيد، سپس يک اسفنج را خيسکرده و به محل موردنظر بکشيد. اين کار را مي توانيد چندبار تکرار کنيد. اگر ديديد که با اين کار شربت کاملا ازبين نرفت، محلولي از الکل و سرکه به نسبت مساوي تهيه و سپسبا اسفنج مرطوب دوباره جاي لکه را پاک کنيد
لکه ميوه يا آب ميوه روي فرش :
براي از بين بردن لکه ميوه يا آب ميوه بهاين روش عمل کنيد که ابتدا ميوه يا آب ميوه را با قاشق جمعکنيد. سپس اسفنج را در آب سرد فرو برده به محل لکه بکشيد،پس از آن با شامپو فرش آن قسمت را تميز کنيد
درخشان کردن فرش :
معمولا خانم ها به ديد و بازديدها توجهخاصي دارند و علاقه مندند که فرش هايشان جلوه خاصي داشتهباشد، براي اين کار مقدار زيادي نشاسته ذرت روي فرشبپاشيد، بگذاريد يک ساعت بماند، سپس با جاروبرقي آن راجارو کنيد، اثر فوق العاده اي دارد
لکه خون :
برای از بین بردن لکه خون ار یخ و هیدرو سولفیت و ماست استفاده می شود به نسبت و مقدار این مواد با توجه به نوع و جنس خون متفاوت می باشد .{ خون زن و مرد – دختر – پسر در سنین بلوغ یا کمتر متفاوت می باشد } و پس از خشک شدن روی فرش را سنگ پا می کنند.- خون با مواد شیمیایی ثابت می شود .
لکه آدامس: — یخ
لکه قیر :
ابتدا با یخ سپس با نفت لکه را تمیز کرده و با مسواک و یا برس قسمت لکه را آب و پودر می زنیم .
مواد نفتی :
مانند قیر بنزین ، نفت ، گازوئیل ، هر گونه لکه از این دسته را با مشتق نفتی بعدخود ( قوی تر است ) به صورت رقیق شده پاک می کنند .
لکه برنج :
سنگ پا و با آب پودر شست و شو می دهیم.
لکه گوجه فرنگی (رب ) :
قسمتی که لک شده است را سریع با قاشق جمع می کنیم سپس آب سرد می ریزیم با قاشق جمع کرده به دفعا ت زیاد این عمل را انجام می دهیم . سپس ماست رقیق شده به اضافه کمی هیدروسولفیت { لکه ایجاد شده در رنگ روشن فرش به این طریق پاک شده }این روش نیز برای بقیه لکه ها ی مواد غذایی هم کار برد دارد .
قسمت رنگی فرش :
ماست رقیق به همراه اسید خوراکی ( سرکه ، آبلیمو ، جوهر لیمو )
لک زعفران : اسید اگزالیک
لکه لبو : از ماست و هیدرو استفاده می شود .
نوشیدنی ها :
لکه نوشابه ( مواد شیمیایی ) از هیدروسولفیت و کلر استفاده می شود .
لک مواد الکلی :
برای پاک کردن این نوع از لکه هم باید نوع این مواد و مقدار الکل مشخص شود و چون درنتیجه بهتر و مقدار مواد مصرفی برای پاک کردن مهم می باشد . این مواد لکه زردی دارد که با الکل خوراکی که روی قسمت لک ماساژ می دهیم با قاشق بر می داریم چندین دفعه این عمل را انجام داده سپس با آب پودر می شوئیم .
لکه چربی مواد غذایی :
از پودر استفاده نمی شود صابون بچه و یا مایع های دستشوئی کار برد دارد .
لکه چای :
نوع چای برای بهتر نتیجه دادن لکه برداری مهم می باشد .در همان موقع که چای ریخته سریع نمک زده و زود نمک را جمع می کنیم چون اگر نمک زیاد روی لکه چای بماند لک را ثابت می کند سپس از ماست و هیدرو برای لکه برداری استفاده می کنیم .
ترکیب آب و ماست در ۹۰ تا ۱۰۰ % محلول ها و رنگ های تهیه شده برای لکه برداری کاربرد دارد .
سوختگی فرش :
آب اکسیژنه ، آب ژاول ، و اسید ها به جز ماست کاربرد دارند.این موادبرای هر نوع سوختگی با درصد مختلفی به کار می روند . سوختگی پشم زرد است پس هر لکه زرد را با مواد می توان پاک کرد .
ادرار سگ :
بر روی فرش با ادرار خود سگ ( در همان لحظه ) و سپس با آب صابون بچه پاک می شود .
نكته : بهتر است پيش از شستن، فرش ها جارو شوندتا گرد و خاک آنها گرفته شودكمي سرکه به محلول پاک کننده فرش اضافه کنيد تا بوي نامطبوع رااز بين ببريد
نشاسته ذرت: برايتميزکردن قاليچه ها معجزه مي کند. نشاسته را رويقاليچه بپاشيد، بگذاريد سي دقيقه بماند و سپس با جارو برقيآن را تميز کنيد
قير :در صورتي كه قير بر روي فرش ريخته شده باشد ابتدا بايد توجه داشت كه ضخامت قير ريخته شده چقدر است اگر قيرداراي ضخامت زيادي باشد ،اضافات را با چاقو يا وسايل ديگر به صورتي كه پرز هاي فرش آسيبي وارد نيابد ع بر مي دارند ؛ سپس با يك قطعه پارچهي تميزآغشته به نفت سفيد ، با مساژ دادن به محل بفيهي قير را پاك ميكنند ، در مورد فرش هايي كه رنگ كرم و يا روشن دارند بايد توجه داشت كه زردي هاي باقيمانده را چنانچه از بين نروند ، پس از خشك شدن ميتوان شستشو داده و از بين برد
رنگهاي جوهري و مركب هاي الوان :
در صورتي كه رنگ تازه بر روي فرش ريخته شده باشد ،ابتدا اضافهي رنگ را از روي فرش بر ميدارند و روي محل آغشته به جوهر را با آب و صابون ميشويند سپسمقدار كمي پودر هيدروسولفيت روي قسمت جوهر ريخته ميپاشند و با پارچهي تميزي پودر را روي فرش ماساژ ميدهند و به اين صورت رنگ برداري ميكنند . سپس محل را مجددا با آب شستشو ميدهند تا خاصيت اسيدي از بين برود .
مركركروم :
ابتدا محل مركر كروم را با آب و صابون شستشو ميدهند و سپس باقيماندهي رنگ را با پودر يا محلول جوهر ليمو ميشويند تا خاصيت رنگ از بين برود، در انتها محل مورد نظر را مجداد با آب وصابون شستشو ميدهند.
رنگ ها و چسب هاي شيميايي:ابتدا اگررنگ تازه ريخته شده باشد قسمت اضافي رنگ را با وسيله اي مانند قاشق جمع آوري ميكنند سپس آثار باقيمانده ي رنگ را با تينر فوري يا با روغن پاك ميكنند . عمل رنگ زداي بايد با تحمل و صبر و حوصله به تدريج انجام شود بايد مراقببود در حين انجام كار هيچ گونه آتش و جرقه در محل كار ايجاد نشود در غير اين صورت خطر آتش سوزي امكان دارد چسب هاي كفاشي را با تينر پاك ميكنند . در مورد بعضي از چسب ها ، با انداختن
پارچهاي بر روي چسب و گزاردن اتوي گرم بر روي آن ،چسب به پارچه چسبيده ميشود و سپس پارچه را بعد از خشك شدن از روي فرشبر ميدارند كه در اين حالت ع بيشتر چسب به پارچه چسبيده است باقيماندهي چسبرا باتينر يا نفت پاك ميكنند نفت سياه يا روغن هاي سياه :
اين نوع مواد اگر بر روي فرش ريخته شده باشد ، ابتدا قسمت هاي اضافي را با قاشق بر ميدارند و سپس اثار باقيمانده را با نفت سفيد پاك ميكنند
روش ديگر پاك كردن لكه ي جوهر :
نمك سائيده شده را روي كه پاشيده و مقداري الكل روي آن بريزيد ، نمك به تدريج جوهر را جذب ميكند و همين كه رنگ نمك به كلي تغير كرد آن را عوض كرده و اين عمل را تكرار كنيد تانمك كمرنگ شود سپس با يك پارچه ي سفيد ، نمك را بر روي قالي مالش ميدهند در ضمن مقداري هم الكل اضافه ميكنند . اين عمل را آنقدر تكرار ميكنند تا پارچهي سفيد و نمك هر دو تغير رنگ ندهند . پس از آن كه جوهر پاك شد ، براي اين كه نمك در خلال پرز هاي فرش باقي نماند آن قسمت را با اب خالص ميشويند پايان ذكر است كه قبل از انجام عمل فوق ، اطمينان از ثبوت رنگ قالي الزامي است.
به طور كلي براي پاك كردن لكه هاي خيلي قديمي و كهنه ، نبايد اصرار زيادي به خرج داد . زدودن بعضي لكه هاي قديمي كه به تدريج تبديل به مواد غير محلول شده اند . مستلزم به كار بردن مواد شديد الاثرو استفاده از روش هاي لكه گيري خاصي است كه من پاك كردن لكه ها سبب پوشيدن الياف گياهي ميشود . در مورد لكه گيري قالي هايي كه در اثر سهل انگاري لكه ميشوند بايد الياف آن ها به مقدار زيادي كاسته شده است و كار كردن با ان ها مستلزم تبحر خاصي است در ساير مواد لكه گيري به طريق زير عمل ميشود:براي جلو گيري از هر اتفاق غير مترقبه ، جنس پشم،ابريشم و مشخسات لكه و موارد متشكله مستلزم تبحر خاصي است در ساير مواد لكه گيري به طريق زير عمل ميشود:
براي جلو گيري از هر اتفاق غير مترقبه ، جنس پشم،ابريشم و مشخسات لكه و موارد متشكله آن را تعيين ميكنند و از سازگاري حلالي كه براي لكه گيري در نظر گرفته ميشود ، اطمينان حاصل ميكنند ، در غير اين صورت احتمال دارد رنگ متن بعضي از قسمت هاي فرش تغيير كرده و نقوش آن پخش شوند.
نخ هاي طبيعي يا منشأ حيواني دارند مانند پشم و ابريشم و يا منشأ گياهي مانند پنبه كتان و كنف دارند.
براي تشخيس منشأ نخ نمونهاي از آن را ميسوزانند با توجه به اين كه نخ هاي گياهي از الياف سلولزي تشكيل شده اند ، به آساني سوخته و بوي كاغذ سوخته از ان ها به مشام ما ميرسد .
در صورتي كه نخ ها با منشد حيواني در هنگام سوختن جمع شده <<وز كرده>>به علت تجزيه شدن مواد كراتيني كه در پشم ، موم،سم و در شاخ حيوانات وجود دارد ، بوي مو و كرك سوخته ميدهد . بايد توجه داشت كه از ريختن حلال بر رويلكه خودداري شود ؛زيرا اين عمل سبب پخش شدن آن ميشود . بهتر است مقداري پنبه ي خام را تابيده و نوك آن را به حلال اخشته نمود وسپس آن را به آرامي به نقاط مختلف لكه تماس داد و در صورت لزوم اين عمل را چندين دفعه تكرار كرد.
لکه برداري:
در بعضی موارد به مرمت کارانی که در این شاخه و حوزه فعالیت می کنند رنگرز گفته می شود . در صورتی که رنگرز به کسی گفته می شود که الیاف را رنگ و آماده برای بافت می کنند . لکه بردار عنوانی است که به افرادی گفته می شود که لکه و یا دورنگی فرش را برطرف می کند . ما در این مقاله در مورد مواد مصرفی و نحوه از بین بردن بعضی لکه ها صحبت خواهیم کرد .
– لوازم کار : قلم مو، تشت (لگن کوچک )، سنگ پا، آجر
– مواد مصرفی : گچ ، آهک ، جوش شیرین ، استن ، سرکه سفید ، تینر ، نمک ، آب پیاز، پرمنگنات ،
آمونیاک، مواد اسیدی مانند : سرکه ، جوهر ، لیمو ، اسید اگزالیک ، آبلیمو ، ماست . صابون ، آب اکسیژنه ، آب ژاول ، اکسیدان مورد استفاده قرار می گیرد . آب اکسیژنه با آب رقیق می شود این مواد به عنوان لکه برو در بعضی موارد به عنواثبات کننده کار برد دارند مانند نمک. در بین این مواد ماست ماده ای بسیار فعال است که هم لکه بر و لکه گذار و هم برای ثابت کردن رنگ الیاف کار برد دارد (در ترکیب با ماده ای دیگر )
فرش ها در طول استفاده گاه دستخوش آسيب هاي همچون ريختن مواد چسبنده از قبيل قير ،چسب رنگ هاي شيمياييرنگ هاي جوهري و روغن هايي از قبيل نفت سياه و غيره ميگردد كه زدودن آن ها را ازروي فرش ،لكه گيري ميگويند . ذيلا چگونگي پاك كردن و لكه گيري موارد مهم توضيح داده ميشود :
نکاتی در مورد کاربرد مواد رنگ بر :
-هیدروسولفيت همراه کلر یا پرمنگنات کار نمی شود . (هیدرو روی کلر گازی خفه کننده تولید می کنند)
کلر را به همراه ماست کار نمی کنند چون خواص هم را نابود می کنند . کلر و پر منگنات خواصی یکسان دارند موادی مانند آهک، گچ، سرکه، جوش شیرین و آسپرین به عنوان کاتالیزور برای تسریع در انجام واکنش ها کار برد دارند . – ماست به همراه هیدرو برای رنگ برداری خیلی کم کار می کنند .-پرمنگنات بر روی الیاف پشمی رنگ پشم را لیمویی زرد و یا قهوه ای می کند . هر چه پر منگنات غلیظ تر باشد رنگ پشم تیره تر ( قهوه ای ) می شود . اسد سولفوریک و اسید نیتریک در رنگرزی پشم کاربرد دارند . – آب مقطر با فرمول H o به دلیل داشتن یک مولکولo بیشتر نسبت به آب معمولی HO خاصیت بهتری در لکه برداری دارد . اکسیژن نقش مهمی در پاک شدن لکه ها دارد .-در لکه برداری و رنگ برداری و تغیر ماهیت لکه رنگ های فرش به کمک اسید خوراکی انجام می گیرد .ترکیب آب و ماست در ۹۰ تا ۱۰۰ % محلول ها و رنگ های تهیه شده برای لکه برداری کاربرد دارد .-در بعضی موارد جوهر لیمو تنها کاربرد دارد
